Ανωτάτη Διακλαδική Σχολή Πολέμου, Εκδήλωση Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Συντελεστές:

Υποναύαρχος Δημήτριος Καβουλάκος ΠΝ

Σμήναρχος (Ι) Χαρίτων Χαρούσης

Πλοίαρχος Ιωάννης Σαμοθράκης ΠΝ

Συνταγματάρχης (Πβ) Αναστάσιος Μπλέτσας

Δρ. Αικατερίνη Μπάλλα

Φυλλάδιο: Πλοίαρχος Ιωάννης Σαμοθράκης ΠΝ

Μεταφορά σε ενιαίο κείμενο: Υποναύαρχος Δημήτριος Καβουλάκος ΠΝ

Περίληψη

Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις της επανάστασης του 1821 διήρκεσαν εννέα έτη, από τον Φεβρουάριο του 1821 έως τον Φεβρουάριο του 1830. Η Εθνεγερσία αποτελεί απότοκο πολιτικής βουλήσεως, καθώς έχει προέλθει από την βούληση τριών πατριωτών που οργάνωσαν για αυτό τον σκοπό μυστική εταιρεία, εργάσθηκαν για εξίμισι έτη και πραγματοποίησαν τον σκοπό τους, με την έκρηξη της επαναστάσεως το 1821, βασιζόμενοι πάντα στην επιθυμία και το πάθος του έθνους για ελευθερία, μια και αυτή ήταν ουσιαστικά η κινητήριος δύναμη για όλα όσα επακολούθησαν.

Ο αγώνας άρχισε κυρίως στις περιοχές όπου στρατιωτικά είχε πιθανότητες επιτυχίας, όπως ήταν η Πελοπόννησος και η Στερεά Ελλάδα, ή ως αντιπερισπασμός, όπως στη Μολδοβλαχία, στην Μακεδονία και στην Θράκη. Σε άλλες περιοχές δεν υπήρχαν ευνοϊκοί παράγοντες, όπως στην Ήπειρο, όπου οι Οθωμανοί διέθεταν πολλά ισχυρά κάστρα και υπήρχε ισχυρό τουρκαλβανικό στοιχείο. Επίσης στη Θεσσαλία ήταν δύσκολος ο ανταρτοπόλεμος λόγω των πεδινών εκτάσεων. Σε απομονωμένες δε περιοχές με ισχυρή οθωμανική παρουσία, όπως στην Κρήτη και στο Πήλιο, η επανάσταση ομοίως καταπνίγηκε.

Εισαγωγή

Γενικά

Η επανάσταση που απελευθέρωσε το έθνος μας και του έδωσε κρατική οντότητα στην σύγχρονη εποχή, είναι ένα γεγονός που συγκινεί και ενθουσιάζει. Ωστόσο αν και όχι τόσο μακρινό, δεν αποτελεί συχνά αντικείμενο στρατιωτικής ή στρατηγικής αναλύσεως, πολλές φορές διότι έχουμε την εντύπωση ότι η σύγχρονη Ελλάδα ανεξαρτητοποιήθηκε ως αποτέλεσμα μίας έκρηξης πατριωτισμού, ενός εθνικού «Big Bang», μίας εκδήλωσης στο πεδίο αιωνίων εθνικών αρετών και ευνοϊκών διεθνών συγκυριών, που φθάνουν στα όρια του θαύματος και ίσως τα ξεπερνούν. Οι πρόγονοί μας, που υλοποίησαν και έζησαν αυτό το θαύμα, είναι στο μυαλό μας ενδεχομένως χαρακτήρες από μια άλλη πραγματικότητα, με ιδέες και συμπεριφορές αξιοθαύμαστες αφενός, κοντά στα όρια του γραφικού αφετέρου.

Ως εκ τούτου, αποφασίσαμε ότι ως Σχολή, που ανάμεσα στα αντικείμενά της συμπεριλαμβάνει την στρατηγική και την μελέτη στρατιωτικών επιχειρήσεων, θα ήταν καλή ιδέα να μελετήσουμε την επανάσταση με στρατιωτικές μεθόδους και εργαλεία και κατόπιν, να παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα, με ορθολογισμό και δίκαιη ματιά, διότι κατά την άποψή μας αυτός είναι ο ελληνικός τρόπος, ο σεβασμός του εχθρού, το γνώθι σε αυτόν και η αυτοκριτική.

Θα πρέπει ωστόσο να ομολογήσουμε ότι παρά την ψυχρή επαγγελματική μας ανάλυση, η Επανάσταση του 21 χωρίς το πανηγυρικό της ένδυμα και τη γιορτινή της ατμόσφαιρα, αναδύθηκε πιο επιβλητική, οι δε ήρωες και οι καθημερινοί άνθρωποι, οι αγωνιστές και οι πρωταγωνιστές, γνωστοί και άγνωστοι ξεπροβάλλουν πιο μεγάλοι, πιο αξιοθαύμαστοι.

Κατά την διάρκεια της επαναστάσεως διεπράχθησαν πολλές ακρότητες τόσο μεταξύ των εμπολέμων, όσο και κατά των αμάχων. Πράξεις που σήμερα αποκαλούμε εγκλήματα πολέμου. Πολύ συχνά όταν μιλάμε για την επανάσταση και τι αυτή πέτυχε, αναδύεται κάποιος αντίλογος που φέρνει στην συζήτηση αυτές τις ακρότητες. Εδώ θα θέλαμε να παροτρύνουμε όποιον είναι έτοιμος να χαρακτηρίσει αυτές τις πράξεις βαρβαρότητες απολίτιστων ανθρώπων, να αναλογιστεί σε ποιές ακρότητες έφθασαν οι πολιτισμένες ευρωπαϊκές κοινωνίες και τα έθνη, στους παγκοσμίους πολέμους και στις συγκρούσεις του 20^ου αιώνα.

Σκοπός της Επανάστασης

Η επανάσταση δεν αποτέλεσε αυτοσκοπό. Ο ιερός σκοπός ήταν η απελευθέρωση του έθνους, ενώ η επανάσταση αποτελούσε μία εκ των τριών λύσεων. Οι άλλες δύο ήταν:

H εκ των έσω άλωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις παλαιές ελληνικές χώρες, με προώθηση και ενδυνάμωση του ελληνικού στοιχείου στην διοίκηση, το εμπόριο, τις επιστήμες και την κυβέρνηση, κάτι αντίστοιχο με την σταδιακή εδραίωση του ελληνισμού στην ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
H απόκτηση αυτονομίας με την παρέμβαση της Ρωσίας, όταν οι συνθήκες θα ήταν κατάλληλες. Με τη χρήση δε επιδέξιων χειρισμών, θα συμπεριλαμβανόταν ως αυτόνομες περιοχές το σύνολο των κρατών της Βαλκανικής, κατάσταση αντίστοιχη με εκείνη των ηγεμονιών της Μολδαβίας και της Βλαχίας. Θα προηγούνταν η Σερβία και η Βουλγαρία και εν καιρώ θα ακολουθούσε η Ελλάδα.

Φυσικά, οι δύο ανωτέρω λύσεις, είχαν ελάχιστους κινδύνους για το ελληνικό στοιχείο και οι μνήμες από τις καταστροφικές συνέπειες των προηγούμενων αποτυχημένων ξεσηκωμών, τις έκαναν δελεαστικές. Ωστόσο οι Έλληνες θα εξαρτώνταν από τις διαθέσεις και τις πολιτικές των Οθωμανών ή/και της Ρωσίας, στις οποίες δεν θα μπορούσαν να έχουν παρά ελάχιστη επιρροή ως προς το τι, το πότε και το πως.

Με την αύξηση της αυτοπεποίθησης που είχε φέρει η ενδυνάμωση του έθνους σε βασικούς τομείς, όπως η οικονομία, η παιδεία και η απόκτηση εμπειρίας σε πολεμικές επιχειρήσεις σε ξηρά και θάλασσα, οι Φιλικοί επέλεξαν την οδό της επαναστάσεως.

Μέθοδος Ανάλυσης

Το εν λόγω πόνημα αποτελεί απότιση φόρου τιμής προς όλους εκείνους που ξεκίνησαν και πέτυχαν την απελευθέρωση της Ελλάδας, ενάντια σε μια αυτοκρατορία. Μέσω αυτού, επιχειρείται να παρουσιαστούν με αντικειμενική θεώρηση και κριτικό πνεύμα οι στρατιωτικές επιχειρήσεις της επαναστάσεως από γεωπολιτική, στρατηγική, επιχειρησιακή και τακτική οπτική, όχι στο σύνολό τους και όχι ανάλογα με την σπουδαιότητά τους. Κάτι τέτοιο δεν θα ήταν δυνατόν να υλοποιηθεί χωρίς να αδικήσουμε μάχες και ήρωες.

Τα περιστατικά παρουσιάζονται ως μία αλληλουχία δράσεων ενός πολέμου κινήσεων σε όλα τα επίπεδα, εντός μίας περιοχής ευρύτερης της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδος που ξεκινά από τη Μολδοβλαχία και εκτείνεται στην Ανατολική Μεσόγειο, κυρίως μεταξύ των επαναστατών και του Σουλτάνου, αλλά και των Δυνάμεων της εποχής.

Δομή Μελέτης

Η δομή της παρούσας μελέτης περιλαμβάνει τα ακόλουθα επτά Κεφάλαια:

Στο Πρώτο Κεφάλαιο παρατίθενται τα γεωπολιτικά χαρακτηριστικά της εποχής.

Στο Δεύτερο Κεφάλαιο φιλοξενείται η SWOT ANALYSIS[1], αποσκοπώντας στην ιχνηλάτιση των δυνατών σημείων (Strengths), των αδυναμιών (Weaknesses), των ευκαιριών (Opportunities) και των απειλών (Threats), του εν λόγω εγχειρήματος.

Στο Τρίτο Κεφάλαιο αποτυπώνεται το Σχέδιο της Φιλικής Εταιρείας.

Στο Τέταρτο Κεφάλαιο καταγράφεται η Στρατιωτική Οπτική του Αγώνα.

Στο Πέμπτο Κεφάλαιο αναπτύσσονται οι Τακτικές & τα Όπλα του 1821.

Στο Έκτο Κεφάλαιο παρουσιάζονται Χαρακτηριστικές Φάσεις & Γεγονότα της Επαναστάσεως.

Στο Έβδομο Κεφάλαιο φιλοξενούνται τα Συμπεράσματα της Μελέτης.

Χρησιμότητα Μελέτης

Παραφράζοντας μία από τις γνωστές ρήσεις του Κινέζου στρατηγού Sun Tzu^[2] από το βιβλίο του «Η Τέχνη του Πολέμου», θα θέλαμε να τονίσουμε ότι η επιτυχία σε οποιοδήποτε πεδίο μάχης (στρατιωτικό, επιχειρηματικό, πολιτικό, κοινωνικό, ψυχολογικό) είναι απόρροια όχι μόνο της άριστης γνώσης του αντιπάλου, αλλά και του ίδιου μας του εαυτού. Η παρούσα Μελέτη επιχειρεί να υπηρετήσει αυτή ακριβώς την ανάγκη, φωτίζοντας μέσω της ιστορίας και της επιχειρησιακής σχεδίασης, τόσο τον αντίπαλο, όσο και τον ίδιο μας τον εαυτό, ο οποίος ενίοτε με τις ενέργειές του υποθήκευσε το μέλλον του έθνους. Ως εκ τούτου, η χρησιμότητα της παρούσας εργασίας έγκειται στην:

[1] Αποτελεί εργαλείο στρατηγικού σχεδιασμού που χρησιμοποιείται για την ανάλυση του εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος μίας επιχείρησης, με σκοπό την λήψη μίας απόφασης.

[2] Κινέζος στρατηγός που έζησε τον 5^ο π.Χ. αιώνα. Θεωρείται ως ένας από τους πρωτοπόρους της Ρεαλιστικής Σχολής στο πεδίο των Διεθνών Σχέσεων, αποτελώντας το «αντίπαλο δέος» του Θουκυδίδη στο γεωπολιτικό χώρο της Άπω Ανατολής.

Κατανόηση και ανάδειξη της πολυπλοκότητας των καταστάσεων και παραμέτρων της συγκρούσεως.
Σημασία της εμπλοκής του διεθνούς παράγοντα είτε στο διπλωματικό, είτε στο στρατιωτικό επίπεδο, ως προς την εξέλιξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων.
Καταγραφή και σχολιασμό των εσφαλμένων και ορθών χειρισμών που επιλέχθηκαν από τους αντιμαχόμενους σε στρατηγικό, επιχειρησιακό και τακτικό επίπεδο, με σκοπό την προς όφελός τους διαχείριση ή και μεγιστοποίηση των αποτελεσμάτων αυτής της σύγκρουσης.

Εικόνα 1: Η Μάχη του Προύθου (Λιθογραφία, Μουσείο Μπενάκη)

Κεφάλαιο 1: Χαρακτηριστικά της Εποχής

Το Γεωπολιτικό περιβάλλον και οι Μεγάλες Δυνάμεις

Οι γεωπολιτικές εξελίξεις των αρχών του 19^ου αιώνα επηρέασαν το έδαφος για την επανάσταση στην Ελλάδα. Ήδη από τον προηγούμενο αιώνα η έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης οδήγησε τους Ευρωπαίους Μονάρχες σε μεθοδεύσεις για την αποτροπή εκδήλωσης επαναστατικών κινημάτων. Η γενικότερη αναταραχή, οι καταστροφές που επέφεραν οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι και η ανάδειξη των κινημάτων του φιλελευθερισμού[1] και του εθνικισμού[2], έθιγαν ευθέως τα καθεστώτα της εποχής, και οδήγησαν τον Σεπτέμβριο του 1815 στην ίδρυση της Ιεράς Συμμαχίας μεταξύ Αυστρίας, Πρωσίας και Ρωσίας, ως δύναμης ενάντια σε κάθε επαναστατικό κίνημα, που θα έθιγε τα συμφέροντά τους.

Στο Συνέδριο της Βιέννης το 1814-15 επισφραγίστηκε η ανακατανομή της ισχύος στην Ευρώπη, κατά την οποία η Βρετανία ήταν κερδισμένη ειδικά έναντι της Γαλλίας. Επιπροσθέτως, ανασυγκροτήθηκαν τα γερμανικά κράτη και ενισχύθηκαν γεωπολιτικά η Αυστρία, η Πρωσία και η Ρωσία. Την ίδια εποχή η Οθωμανική Αυτοκρατορία, παρά τις περιπέτειες που είχε περάσει, παρέμενε κραταιά στα Βαλκάνια, τη Μικρά Ασία, τη Συρία και την Αίγυπτο.

Εικόνα 2: Η Ευρώπη μετά το συνέδριο της Βιέννης

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αλλαγής στάσης λόγω τετελεσμένων γεγονότων, αλλά και λόγω των αναδυόμενων ευκαιριών, αποτέλεσε η Βρετανία, η οποία αν και είχε κηρύξει την ουδετερότητά της με το ξέσπασμα της επαναστάσεως, λόγω της ιδιαίτερα επικερδούς συμφωνίας που είχε με την Υψηλή Πύλη, έδειξε εύνοια προς τους Οθωμανούς, επιτρέποντας την προσόρμιση πλοίων στα Επτάνησα χωρίς να επιτρέπει κάτι αντίστοιχο στα ελληνικά πλοία, παρέχοντας πληροφορίες και προστασία προς τους Οθωμανούς και επιβάλλοντας ταυτόχρονα αυστηρές κυρώσεις στους Έλληνες των Επτανήσων που μετείχαν στην επανάσταση, ενώ παράλληλα ηρνείτο να συνομιλήσει με τους επαναστάτες, καθώς δεν αναγνωριζόταν από τις Βρετανικές αρχές οιαδήποτε ελληνική οντότητα.

Ωστόσο καθώς, ύστερα από δύο περίπου χρόνια η επανάσταση δεν είχε σβήσει, ο Βρετανός Υπουργός Εξωτερικών Τζωρτζ Κάνινγκ (George Canning) σημείωνε ότι: «σε μία de facto ελληνική κυβέρνηση δύσκολα θα μπορούσε κανείς να αρνηθεί στοιχειώδη δικαιώματα εμπολέμου», ενώ η διστακτική πολιτική του Τσάρου Αλεξάνδρου της Ρωσίας που είχε απογοητεύσει τους Έλληνες, έδινε στην Βρετανία την ευκαιρία να αποκτήσει αυξημένη επιρροή σε ένα χώρο που η ίδια θεωρούσε ότι, η Ρωσία είχε τον κύριο λόγο.

Επαναστατικά κινήματα

Οι συμβάσεις της Γαλλικής Επανάστασης για ελευθερία και αυτοδιάθεση δεν λησμονήθηκαν από τους λαούς του Ευρωπαϊκού Νότου, με τους Ισπανούς να επαναστατούν πρώτοι εναντίον του αυταρχικού βασιλιά Φερδινάνδου Ζ΄, το 1820. Την ίδια χρονιά εξεγέρθηκαν και οι καρμπονάροι του Βασιλείου των δύο Σικελιών στην Ιταλία. Ο αναβρασμός στις δύο χώρες, οδήγησε στην επέμβαση της Ιεράς Συμμαχίας και στην καταστολή των επαναστατικών κινημάτων, στην Ιταλία το 1821 από τους Αυστριακούς και στην Ισπανία το 1823 από τον γαλλικό στρατό. Την ίδια αποτυχία γνώρισαν και τα επαναστατικά κινήματα στο Πιεμόντε και τη Λομβαρδία, με αποτέλεσμα το κλίμα να είναι ιδιαίτερα βαρύ για όλα τα φιλελεύθερα και αυτονομιστικά κινήματα των αρχών του 19^ου αιώνα.

Η Φιλική εταιρεία, ύστερα από τις συμβουλές Ελλήνων του εξωτερικού και ειδικά τις συμβουλές του Ιωάννη Καποδίστρια που γνώριζε τον τρόπο που λειτουργούσαν και σκέφτονταν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις εκείνη την εποχή, έδινε ιδιαίτερη σημασία στην αποφυγή αφορμών για στρατιωτική επέμβαση της Ιεράς Συμμαχίας, επ’ ωφελεία των Οθωμανών. Το πάζλ που έπρεπε να μελετήσουν οι Φιλικοί, με σκοπό να σχεδιάσουν τα βήματα για την Επανάσταση θα παρουσιαστεί στο επόμενο Κεφάλαιο, με μία μέθοδο που χρησιμοποιείται σε κάθε είδους επιχείρηση για τη λήψη αποφάσεων, την SWOT ANALYSIS.

Εικόνα 3: Τα Επαναστατικά Κινήματα των αρχών του 19^ου αιώνα.

[1] Αποτελεί πολιτική φιλοσοφία θεμελιωμένη στις ιδέες της ατομικής ελευθερίας και ιδιοκτησίας.

[2] Αποτελεί ιδεολογία που προωθεί τα συμφέροντα του έθνους, με σκοπό την απόκτηση της κυριαρχίας και ανεξαρτησίας.

Κεφάλαιο 2: SWOT ANALYSIS

Πριν από την Επανάσταση του 1821 πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στον Ελλαδικό χώρο, 123 αποτυχημένες απόπειρες κινημάτων και επαναστάσεων. Ως εκ τούτου, δεν υπήρξε ούτε μία ελληνική γενιά σε αυτά τα 400 χρόνια της υποδούλωσης, που να μην εξεγέρθηκε εναντίων των Οθωμανών.

Εάν θα μπορούσαμε να πραγματοποιήσουμε ένα νοερό ταξίδι στο παρελθόν, γυρνώντας 200 έτη πίσω στο χρόνο, με σκοπό να μεταφερθούμε στο κρησφύγετο της Φιλικής Εταιρείας την περίοδο που προετοίμαζε τα σχέδια της επανάστασης, τα οποία θα οδηγούσαν στην ανεξαρτησία των Ελλήνων (γιατί αυτό ήταν το ζητούμενο) και χρησιμοποιήσουμε την SWOT ANALYSIS, επιχειρώντας να εντοπίσουμε τα δυνατά σημεία (Strengths), τα αδύνατα σημεία (Weaknesses), τις ευκαιρίες (Opportunities) και τις απειλές (Threats),του εν λόγω εγχειρήματος θα εντοπίζαμε τα εξής:

2.1. Δυνατά Σημεία

α. Οι περιοχές της Πελοποννήσου, της Στερεάς Ελλάδας, των νησιών του Αργοσαρωνικού και των Κυκλάδων, όπου υπήρχε ισχυρή παρουσία του ελληνικού στοιχείου, που άγγιζε το 10:1 σε σχέση με τους Οθωμανούς.

β. Η ύπαρξη ισχυρής (τόσο οικονομικά όσο και πολιτικά) ομογένειας (Διασποράς) στα χριστιανικά κράτη της Ευρώπης, η οποία θα μπορούσε να ενισχύσει την Επανάσταση και να δημιουργήσει ευνοϊκό κλίμα στην κοινή γνώμη της Ευρώπης υπέρ της αυτοδιάθεσης των Ελλήνων.

γ. Η εκμετάλλευση του ηπειρωτικού & θαλάσσιου ανάγλυφου του Ελλαδικού χώρου. Λόγω της συντριπτικής υπεροχής του αντιπάλου οι επαναστάτες θα έπρεπε να επιλέξουν ως πεδία συγκρούσεων στενά περάσματα και περιορισμένα ύδατα, όπου ο αντίπαλος δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το σύνολο των πλεονεκτημάτων του.

δ. Τα εμπειροπόλεμα και ιδιαίτερα ικανά σώματα των Κλεφταρματολών, που θα αποτελέσουν τον πυρήνα της στρατιωτικής δύναμης της επανάστασης.

ε. Τα εξοπλισμένα με κανόνια εμπορικά πλοία για λόγους αυτοπροστασίας από τους πειρατές, καθώς και η έντονη δραστηριοποίηση των πληρωμάτων τους στην διάσπαση του ναυτικού αποκλεισμού, που είχε επιβάλει η Βρετανία στην Γαλλία κατά τους Ναπολεόντειους πολέμους. Για πρώτη φορά στην μακραίωνη περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι επαναστάτες ελέγχουν ικανή ναυτική δύναμη, η οποία αν και υποδεέστερη σε μέσα, είναι ιδιαίτερα αξιόμαχη σε έμψυχο υλικό, ικανή να προστατεύσει την Επανάσταση από τη θάλασσα, να εξασφαλίσει τόσο τον ανεφοδιασμό και την υποστήριξη των επαναστατικών στρατευμάτων από την θάλασσα, όσο και να αποτρέψει τον αντίστοιχο ανεφοδιασμό και την υποστήριξη των αντιπάλων από τον Στόλο τους.

στ. Η μεγάλη εξάρτηση του οθωμανικού Στόλου από ελληικά πληρώματα. Την πρώτη 20ετία του 19^ου αιώνα περίπου το 70% των θέσεων των πυροβολητών και αρμενιστών του Οθωμανικού Στόλου επανδρώνονται από Έλληνες, οι οποίοι σε περίπτωση πολέμου είτε θα λιποτακτήσουν εγκαταλείποντας το στόλο του Σουλτάνου, είτε θα εκτοπιστούν από τους Οθωμανούς λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης.

ζ. Στα δυνατά σημεία τέλος κατατάσσονται και οι χαρισματικές προσωπικότητες και στρατιωτικές ικανότητες ηγετών όπως οι Κολοκοτρώνης, Μιαούλης, Ανδρούτσος, Κανάρης, Μπουμπουλίνα, Μαυρογένους, Λογοθέτης, Μεταξάς, Καραϊσκάκης, Μπότσαρης, Καποδίστριας, που όταν αφήνονται να δράσουν αποτελούν πολλαπλασιαστές ισχύος σε όλα τα επίπεδα.

2.2. Αδυναμίες

α. Η απουσία ελληνικής κεντρικής διοίκησης και ως εκ τούτου, η ύπαρξη σοβαρών δυσχερειών στον οργανωτικό και διοικητικό τομέα.

β. Η ετερογένεια, οι εσωτερικές έριδες και η απουσία συλλογικής προσπάθειας, λαμβανομένου υπόψη ότι αυτή την περίοδο της ελληνικής ιστορίας η ιδιαίτερη πατρίδα κάποιου είχε μεγάλη σημασία πχ Ρούμελη, Μοριάς, Μάνη (Σπαρτιατικά στρατεύματα), Ύδρα, Σπέτσες, Σφακιά.

γ. Η έλλειψη κανονικών πολεμικών πλοίων στη θάλασσα, καθώς και η απουσία πυροβολικού, ιππικού, μηχανικού και τακτικού στρατεύματος στην ξηρά από πλευράς επαναστατών, καθιστούν απαγορευτική την κατά παράταξη μάχη με τις δυνάμεις των αντιπάλων.

δ. Η έλλειψη κρατικών οικονομικών πόρων, που οδηγεί αναπόφευκτα στη χρηματοδότηση μέσω ιδιωτικών διαύλων, στα λάφυρα, στην λεία, ή στην πειρατεία, με σκοπό τη σίτιση των οικογενειών των επαναστατών, που δεν είχαν άλλες προσόδους βιοπορισμού. Η πειρατεία όμως δεν αποτελεί ελληνικό προνόμιο. Τουναντίον αποτελεί τη μάστιγα της Ανατολικής Μεσογείου. Για του λόγου το αληθές, θα αναφερθούμε στα ονόματα δύο διαβόητων για την σκληρότητά τους Οθωμανών πειρατών που αιματοκύλισαν τους νησιωτικούς πληθυσμούς του Αιγαίου: του ΧΑΡΙΕΝΤΙΝ ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΣ και του ΟΥΡΟΥΤΣ ΡΕΙΣ, οι οποίοι έδρασαν στα τέλη του 15^ου με αρχές του 16^ου αιώνα.

ε. Αδυναμία τέλος αποτελεί και η συντριπτική υστέρηση των επαναστατών σε πλήθος μαχητών, πολεμικών μέσων και πόρων σε σύγκριση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

2.3. Ευκαιρίες

α. Η κοινή γνώμη των ευρωπαϊκών κρατών που γαλουχείται σε περιβάλλον λιγότερο δεσποτικό και θεοκρατικό από αυτό που επικρατεί στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ως εκ τούτου, η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη αντιμετωπίζει με συμπάθεια ή έστω με συγκατάβαση τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, σε αντίθεση με τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις.

β. Οι δυσχέρειες που αντιμετωπίζει η Οθωμανική Αυτοκρατορία στη εσωτερική εμφύλια σύγκρουση που επικρατεί μεταξύ προοδευτικών και συντηρητικών δυνάμεων.

γ. Η οικονομική κατάρρευση των αρχών του 19^ου αιώνα που πλήττει σε μεγάλο βαθμό το εμπόριο, τη ναυτιλία και τη βιοτεχνία εντός της Οθωμανικής επικράτειας. Αιτίες της κρίσης είναι η βιομηχανική επανάσταση που κατέστησε μη ανταγωνιστικά τα βιοτεχνικά προϊόντα, καθώς και η λήξη των Ναπολεόντειων Πολέμων που σηματοδότησε μία γενικότερη αστάθεια, λόγω της αλλαγής στους συσχετισμούς ισχύος στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.

δ. Η εξέγερση του Αλή Πασά στην Ήπειρο (1820 – 1822), οι χειρισμοί του Καποδίστρια που υπονοούν επικείμενη ρωσική επίθεση στα βόρεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, καθώς και η αναμενόμενη έναρξη του Οθωμανοπερσικού πολέμου (1821 – 1823), αποτελούν ιδανικό αντιπερισπασμό, απασχολώντας σημαντικές δυνάμεις του Σουλτάνου, μακράν του θεάτρου επιχειρήσεων της Νότιας Ελλάδας.

ε. Ευκαιρία τέλος αποτελεί και ο ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων για την κατανομή ισχύος στην Ανατολική Μεσόγειο, λόγω της σταδιακής παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

2.4. Απειλές

α. Η ύπαρξη ισχυρής Κρατικής δομής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (κυβέρνηση, προϋπολογισμός, ένοπλες δυνάμεις, διπλωματία).

β. Το μοναρχικό σύστημα της Ευρώπης που επιδιώκει τη διατήρηση του υφιστάμενου status quo, καθώς θεωρεί ότι οποιαδήποτε αλλαγή αποτελεί απειλή έναντι της ευρωπαϊκής τάξης και ασφάλειας.

γ. Η αναμενόμενη ενίσχυση των στρατευμάτων του Σουλτάνου με στρατεύματα ισχυρών Πασάδων, ιδίως αιγυπτιακών, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα, καθώς και οι ηγετικές ικανότητες του Ιμπραήμ Πασά που θα ηγείτο των εν λόγω στρατευμάτων.

δ. Τα σκληρά αντίποινα έναντι αμάχων που επιβάλλονται από τους Οθωμανούς και το κλίμα τρομοκρατίας που επικρατεί, στο πλαίσιο της συλλογικής ευθύνης.

ε. Τέλος απειλή αποτελεί και η συνήθης εκμετάλλευση των Επαναστάσεων ή κινημάτων που υποκινούνται από τις Μεγάλες Δυνάμεις χάριν των γεωπολιτικών τους συμφερόντων, που όταν επιτυγχάνονται, ο γηγενής πληθυσμός εγκαταλείπεται στην Οθωμανική βαναυσότητα.

Τα αποτελέσματα της ανωτέρω ανάλυσης παρουσιάζονται σχηματικά στην ακόλουθη σελίδα.

Κεφάλαιο 3: Σχέδιο Φιλικής Εταιρείας

Έχοντας πλήρη επίγνωση των δυσκολιών και των κινδύνων για ένα τόσο παράτολμο εγχείρημα, οι Φιλικοί κατέστρωσαν σχέδιο λαμβάνοντας υπόψιν ένα πλήθος παραγόντων. Από την ανάλυση προέκυψε το ακόλουθο σχέδιο της Φιλικής Εταιρείας με τον τίτλο «Σχέδιον Γενικόν», το οποίο περιελάμβανε τα παρακάτω στάδια:

Εξέγερση στην Μολδοβλαχία. Επικεφαλής της εξεγέρσεως θα τίθετο ο Αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας, Αλέξανδρος Υψηλάντης, γεγονός που θα ενίσχυε αφενός μεν το ηθικό των επαναστατών, καθώς υπονοούσε επικείμενη ρωσική επέμβαση, αφετέρου δε τον φόβο της Υψηλής Πύλης ότι τα σώματα των επαναστατών δεν ήταν παρά οι προφυλακές του ρωσικού Στρατού, που θα έφθανε μέσω της Μολδοβλαχίας[1] στην Κωνσταντινούπολη. Το σχέδιο των Επαναστατών για την Μολδοβλαχία περιελάμβανε:
Αύξηση του επαναστατικού στρατού και κίνησή του προς την Ελλάδα για ενίσχυση των εκεί κινημάτων, αποφυγή αλλαγής του εδαφικού καθεστώτος της Μολδοβλαχίας και χρήσης της Μολδοβλαχίας ως ορμητήριο για τις επαναστατικές δυνάμεις.
Αποφυγή έκθεσης του Τσάρου της Ρωσίας στην Ιερά Συμμαχία, γεγονός που θα μπορούσε να οδηγήσει σε στρατιωτική παρέμβαση της Ιεράς Συμμαχίας.
Αποφυγή προσεταιρισμού των ακτημόνων, ώστε να μην δοθεί η εντύπωση κοινωνικής και όχι εθνικής επαναστάσεως, γεγονός που θα μπορούσε να οδηγήσει σε στρατιωτική παρέμβαση της Ιεράς Συμμαχίας.
Επανάσταση των Σέρβων.
Επανάσταση των Βουλγάρων.
Εξέγερση των ελληνικών πληρωμάτων του οθωμανικού Στόλου που ναυλοχούσε στην Κωνσταντινούπολη και εμπρησμός αυτού πριν φθάσουν στην Πόλη τα νέα της Μολδοβλαχίας.
Αιχμαλωσία του Σουλτάνου που θα κινούνταν στην περιοχή του Ναυστάθμου, για να επιληφθεί της καταστάσεως.
Εξέγερση στην Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο.
Εξέγερση σε όσες περισσότερες περιοχές είναι δυνατόν, ώστε να μην είναι εύκολη η αποστολή ενισχύσεων του οθωμανικού στρατού στην Πελοπόννησο.
Στην Πελοπόννησο απώθηση των Οθωμανών στα Κάστρα και σε μεγάλες πόλεις και αποκλεισμός τους έως ότου παραδοθούν.
Στην Στερεά Ελλάδα αποκλεισμός των περασμάτων που οδηγούν από τις πόλεις και περιοχές με μεγάλες συγκεντρώσεις οθωμανικού Στρατού στην Πελοπόννησο.
Εξέγερση των νησιών και των πόλεων με ναυτικές δυνάμεις. Οι ναυτικές δυνάμεις ήταν αποφασιστικής σημασίας για την επιτυχία της Επαναστάσεως και είχαν να επιτελέσουν τα ακόλουθα έργα:
Αποκλεισμό των παραθαλάσσιων προπυργίων των Οθωμανών από θαλάσσης, ώστε μην είναι δυνατός ο ανεφοδιασμός τους και η ενίσχυσή τους.
Προστασία των εξεγερμένων νησιών και των παραθαλάσσιων περιοχών από τον οθωμανικό Στόλο και τις οθωμανικές Δυνάμεις. Προστασία και εξασφάλιση του από θαλάσσης ανεφοδιασμού των επαναστατών.
Διεξαγωγή Επιδρομών.
Δημιουργία ενιαίας Διοικήσεως για τον συντονισμό όλων των ενεργειών σε πολιτικό, διπλωματικό και στρατιωτικό επίπεδο.
Δραστηριότητα στο διπλωματικό επίπεδο.
Διατήρηση της Πελοποννήσου και των νησιών της ευρύτερης θαλάσσιας περιοχής της, τουλάχιστον, ως πρώτη περιοχή του ελληνικού κράτους για αρκετό χρόνο, ώστε να επιτευχθεί η de facto αναγνώρισή της από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις.
Επίτευξη αντίστοιχης καταστάσεως σε όσες περιοχές είναι δυνατόν.

Για να δοθεί χρόνος στην Επανάσταση να εδραιωθεί στην Πελοπόννησο, η Φιλική Εταιρεία οργάνωσε και κατάφερε να παραπλανήσει στρατηγικά τον Σουλτάνο, ο οποίος γνώριζε το σχέδιο των Φιλικών αρκετά πριν την εφαρμογή του, πείθοντάς τον για τα ακόλουθα:

Οι Έλληνες δεν ξεσηκώθηκαν μόνοι τους, αλλά αποτελούν όργανο των Ρώσων, που την κατάλληλη στιγμή θα ενισχύσουν τους εξεγερμένους στην Μολδοβλαχία και θα επιτεθούν στην Κωνσταντινούπολη. Ως εκ τούτου, στην Μολδοβλαχία εκδηλώνεται η κύρια προσπάθεια του εχθρού.
Η επικείμενη Επανάσταση στην Πελοπόννησο είναι φήμη του επίφοβου εχθρού του Σουλτάνου, Αλή Πασά, για να επιστρέψει ο ικανότατος Χουρσήτ Πασάς με τον εμπειροπόλεμο στρατό του, που πολεμούσε τον Αλή Πασά στην Ήπειρο, στην έδρα του την Πελοπόννησο.
Παρά το ξέσπασμα της επαναστάσεως στην Πελοπόννησο και σε άλλες περιοχές, κύρια προσπάθεια των Επαναστατών και των Ρώσων υποκινητών τους είναι η Κωνσταντινούπολη.

Η ρωσική επέμβαση ή η ρωσική υποστήριξη στους Επαναστάτες που όλοι οι υψηλόβαθμοι Φιλικοί ήξεραν ότι δεν υφίσταται, χρησιμοποιήθηκε αρχικά για ενθαρρύνει τους διστακτικούς Έλληνες να γίνουν μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Στην συνέχεια χρησιμοποιήθηκε για να παραπλανήσει τον Σουλτάνο, τους συμβούλους του και τους Ευρωπαίους συμμάχους του, αλλά και για να ενθαρρύνει όσους Έλληνες δίσταζαν να επαναστατήσουν, ώστε να κάνουν το μεγάλο βήμα.

Η επιτυχημένη παραπλάνηση οδήγησε τον Σουλτάνο στην απόφαση να μην στείλει αρχικά στην Πελοπόννησο μονάδες από τον Στρατό που ήδη είχε συγκεντρώσει σε μεγάλο αριθμό στην Κωνσταντινούπολη και να αναθέσει στις στρατιωτικές δυνάμεις που βρίσκονταν στον Ελλαδικό ή περί τον Ελλαδικό χώρο, την καταστολή της επανάστασης στην Πελοπόννησο. Αντίστοιχο παράδειγμα στην πιο σύγχρονη εποχή, είναι η επιχείρηση στρατηγικής παραπλάνησης των Συμμάχων κατά τον Β’ ΠΠ, οι οποίοι είχαν καταφέρει να πείσουν τον Χίτλερ ότι η απόβαση στην Νορμανδία ήταν η δευτερεύουσα ενέργεια τους και η κύρια προσπάθεια θα εκδηλωνόταν αργότερα στο Καλαί, έτσι ώστε να μην εμπλέξει ο Χίτλερ τις πιο ισχυρές γερμανικές δυνάμεις στην Νορμανδία, μέχρι να εδραιωθεί το προγεφύρωμα.

Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Μολδοβλαχία χρήζουν ξεχωριστής ανάλυσης και ναι μεν η ήττα κατά την μάχη του Δραγατσανίου αποτέλεσε βαρύ πλήγμα, ωστόσο η επανάσταση διατηρήθηκε μέχρι το τέλος Σεπτεμβρίου 1821, δίνοντας πολύτιμο χρόνο στην κύρια προσπάθεια. Στα σώματα των επαναστατών είχαν καταταγεί και Έλληνες από τα Επτάνησα, την Μάνη, τα Σφακιά, την Μακεδονία, την Θράκη, την Ήπειρο, την Πελοπόννησο, Έλληνες του εξωτερικού, Φιλέλληνες, Κεφαλλονίτες ναυτικοί αλλά και ναυτικοί από το Αιγαίο και τα Ιόνια γενικά κοκ. Οι μάχες έγιναν σε ιδιαίτερα σύνθετο περιβάλλον που συνδύαζε ποτάμια, βουνά, πεδιάδες και θάλασσα με τον τοπικό χριστιανικό πληθυσμό να αποτελείται και από άλλες εθνότητες πέραν των Ελλήνων.

Εικόνα 5: Χάρτης της Μολδοβλαχίας των αρχών του 19ου αιώνα

Ακολουθώντας το σχέδιο, σχεδόν ένα μήνα μετά, άρχισαν να ξεσηκώνονται και οι περιοχές της Πελοποννήσου, της Στερεάς, των Κυκλάδων, η Σάμος, η Μακεδονία, η Θράκη, η Θεσσαλία, η Κρήτη κοκ. Ο ιδιαίτερα πυκνός σε πληροφορίες χάρτης της Εικόνας 6 που ακολουθεί, παρουσιάζει τις ημερομηνίες ξεσηκωμού ανά περιοχή όπως καταγράφονται στον τόμο ΙΒ της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών. Σε όλες σχεδόν τις περιοχές που ξέσπασε η επανάσταση οι Οθωμανοί κλείστηκαν στις πόλεις τα φρούρια και τις οχυρωμένες τοποθεσίες τους.

Ακολούθησαν ανακοινώσεις και διακηρύξεις προς τους προξένους των ευρωπαϊκών δυνάμεων, ωστόσο, από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις η επανάσταση έγινε δεκτή με, και αυτή είναι μία στρογγυλεμένη έκφραση, σκεπτικισμό, που ίσως συναισθηματικά να μας ενοχλεί, αλλά δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι τότε η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν κράτος με κυβέρνηση, πρέσβεις, εκπροσώπους, συμφωνίες κοκ και η προοπτική εξασθένησής της ενεργοποιούσε τα αναμενόμενα ανακλαστικά για την υπεράσπιση των συμφερόντων του κάθε κράτους.

Εικόνα 6: Περιοχές που εξαπλώθηκε η Επανάσταση

[1] Από τις εν ισχύ συνθήκες δεν επιτρεπόταν η είσοδος οθωμανικών στρατευμάτων στις ηγεμονίες, πέραν από τις ήδη τοποθετημένες, χωρίς άδεια της Ρωσίας.

Κεφάλαιο 4: Στρατιωτική Οπτική του Αγώνα

4.1. Γενικά

Κατά τρόπο όμοιο με την Επανάσταση στην Μολδοβλαχία, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την δέσμευση σημαντικών δυνάμεων στην περιοχή της Κωνσταντινουπόλεως, η επανάσταση στην Μακεδονία με τον Εμμανουήλ Παπά και τον Κασομούλη απασχόλησε τον ικανότατο και ισχυρότατο Πασά της Θεσσαλονίκης. Σημαντικό παράγοντα για την διατήρηση της Επαναστάσεως στην Χαλκιδική αποτελούσαν τα πλοία των Ψαρών και της θρακικής πόλης της Αίνου που φρόντιζαν να εφοδιάζουν τους Επαναστάτες, καθώς και να τους προστατεύουν από θαλάσσης από τα πλοία του Πασά της Θεσσαλονίκης και από τον σουλτανικό στρατό.

Εικόνα 7: Χάρτης τοπωνυμίων της Επανάστασης

Αντίστοιχα, οι Σουλιώτες ερχόμενοι σε συνεννόηση με την Φιλική Εταιρεία και τους Επαναστάτες στην Πελοπόννησο, κράτησαν ανοιχτούς τους διαύλους επικοινωνίας τόσο με τον Χουρσήτ Πάσα, όσο και με τον Αλή Πασά, ενθαρρύνοντας πότε τον έναν και πότε τον άλλον, για πιθανή σύναψη συμμαχίας μαζί τους, με σκοπό την από κοινού αντιμετώπιση του έτερου Πασά. Παράλληλα απέφυγαν να σηκώσουν την Σημαία της Επαναστάσεως, γεγονός που θα μπορούσε να ενώσει τους δύο Πασάδες εναντίον τους, ώστε να μην δοθεί η ευκαιρία στον Αλή Πασά, που ήταν ήδη πιεσμένος από τον Χουρσήτ αλλά πάντοτε επικίνδυνος, να προτείνει στον Σουλτάνο να καταστείλει την επανάσταση στην Ήπειρο, με αντάλλαγμα την αμνηστία.

Τόσο οι Σουλιώτες, όσο και οι μαχητές του Ολύμπου, της Μακεδονίας, της Θράκης και της Χαλκιδικής όταν αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους, αφού εξασφάλισαν τις οικογένειές τους, κινήθηκαν νότια και είτε υπό τους οπλαρχηγούς τους, είτε με τα πλοία τους, είτε μεμονωμένα, εντάχθηκαν εκ νέου σε επαναστατικές μονάδες και συνέχισαν τον αγώνα.

Το άνοιγμα τόσων μετώπων, υποχρέωσε τον Σουλτάνο να χρησιμοποιήσει για την καταστολή της επαναστάσεως στην Στερεά και στην Πελοπόννησο, κατά βάση τις δυνάμεις που έδρευαν εκεί, με κατά περίπτωση ενισχύσεις από την Θεσσαλία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι εν λόγω δυνάμεις δεν ήταν σημαντικά ισχυρότερες από εκείνες των επαναστατών. Σε αυτό το σημείο χρήζει επισήμανσης το γεγονός ότι, ο Σουλτάνος γνώριζε το σχέδιο των επαναστατών, αλλά θεωρούσε αδιανόητο οι Έλληνες να επαναστάτησαν από μόνοι τους, καθώς ήταν σίγουρος ότι υποκινούνταν από την Ρωσία, η οποία πολύ σύντομα θα δρούσε στρατιωτικά, με αποτέλεσμα η κύρια προσπάθεια να αναμένεται ότι θα εκδηλωθεί στην περιοχή της Κωνσταντινουπόλεως.

Ως προς την Στερεά Ελλάδα τα «κλειδιά» για τον έλεγχό της κρατούσαν, το Μεσολόγγι από δυτικά και η Αθήνα από ανατολικά. Κάθε στρατός που προέλαυνε από ανατολικά θα έπρεπε να έχει εξασφαλισμένη την Εύβοια, η οποία χρησίμευε επίσης και ως βάση διοικητικής μέριμνας των οθωμανικών στρατευμάτων, ενώ παράλληλα μπορούσε εύκολα να παρέχει από θαλάσσης ανεφοδιασμό, καθώς ήταν εύκολη η δια θαλάσσης μεταφορά στρατευμάτων από την Εύβοια στην Αττική. Στην δυτική Στερεά η κατοχή της Ναυπάκτου και του Αντιρρίου επέτρεπε την διά θαλάσσης μεταφορά στρατευμάτων από και προς την Πελοπόννησο. Οι επαναστάτες είχαν φθάσει κοντά στο να αποκτήσουν τον έλεγχο της Ευβοίας, ωστόσο ο συνδυασμός διαφόρων παραγόντων, με τις διχόνοιες και τις έριδες να διαδραματίζουν τον πρωτεύοντα ρόλο, δεν έφερε σε αίσιο τέλος τις προσπάθειες.

Αντίστοιχα στην Πελοπόννησο τα «κλειδιά» για τον έλεγχό της κρατούσε η Τρίπολη, λόγω της κεντρικής της θέσης και του μεγέθους της, η οποία επέτρεπε στον στρατό που την κατείχε να κινείται οπουδήποτε στην Πελοπόννησο επιθυμούσε, ενώ η Πάτρα, η Μεθώνη, η Κορώνη και το Ναύπλιο είχαν σημασία για τον εφοδιασμό από την θάλασσα και η Κόρινθος για την συγκοινωνία με την Στερεά Ελλάδα από ξηράς.

Οι Φιλικοί αλλά και οι Επαναστάτες γνώριζαν ότι χωρίς τη συμμετοχή ναυτικών δυνάμεων ο αγώνας ήταν καταδικασμένος. Οι επιχειρήσεις στην θάλασσα είχαν πολλές διαστάσεις, μεταξύ των οποίων ήταν η διατήρηση ανοιχτών γραμμών επικοινωνίας και εφοδιασμού των επαναστατημένων Ελλήνων, καθώς και ο αποκλεισμός των γραμμών επικοινωνίας των σουλτανικών στρατευμάτων μιας και ο ανεφοδιασμός διά θαλάσσης ήταν τότε όπως και τώρα η προσφορότερη μέθοδος η προσβολή των οθωμανικών στρατευμάτων και θέσεων από θαλάσσης, η προστασία των επαναστατημένων περιοχών από επιθέσεις και επιδρομές του οθωμανικού Στόλου και των οθωμανικών δυνάμεων εν γένει.

Εικόνα 8: Χάρτης βάσεων του Επαναστατικού Στόλου

Στην ανάλυση που θα ακολουθήσει θα χρησιμοποιήσουμε όρους, διαδικασίες και εργαλεία της επιχειρησιακής σχεδίασης, όπως αυτή χρησιμοποιείται στις Ένοπλες Δυνάμεις (ΕΔ). Προκειμένου να γίνουμε κατανοητοί από το μη στρατιωτικό κοινό, είναι χρήσιμο να εξηγήσουμε συνοπτικά τα εξής:Η καθορισμένη ημερομηνία για την έναρξη της επαναστάσεως στην νότιο Ελλάδα, ήταν η 25η Μαρτίου 1821. Ωστόσο κάθε περιοχή κήρυξε την επανάσταση λαμβάνοντας υπόψη και αντικειμενικούς παράγοντες, όπως κινήσεις οθωμανικών περιπολιών, και δυνάμεων, καθώς τα μέτρα επαγρύπνησης είχαν αυξηθεί κατόπιν της επαναστάσεως στην Μολδοβλαχία και της πρώτης πολεμικής επιχείρησης στους Πύργους των Καλαβρύτων στις 21 Μαρτίου. Ως εκ τούτου, η Καλαμάτα κήρυξε την επανάσταση στις 23 Μαρτίου, ενώ στην συνέχεια έως τις 28 Μαρτίου η επανάσταση είχε εξαπλωθεί σε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Στον έλεγχο της Πύλης παρέμενε η Πάτρα, το Ναύπλιο, η Ακροκόρινθος, η Τρίπολη, η περιοχή του Λάλα στην Ηλεία, καθώς και τα φρούρια του Ρίου, του Αντιρρίου και της Ναυπάκτου, της Μεθώνης και Κορώνης, από όπου ο Σουλτάνος μπορούσε να αποβιβάζει στρατεύματα στην Πελοπόννησο για να χτυπούν τους επαναστάτες, να ενισχύσουν τα οθωμανικά στρατεύματα και να λύσουν τις πολιορκίες.

Μία από τις σημαντικότερες μορφές πολέμου κατά τον Αγώνα για την Ανεξαρτησία ήταν οι πολιορκίες. Οι Έλληνες, ως στερούμενοι μέσων και τεχνογνωσίας, για να κυριεύσουν μία πόλη ή οχυρή θέση, επιχειρούσαν να την αποκόψουν από τον εφοδιασμό και αφού εξαντλήσουν τους υπερασπιστές να τους εξαναγκάσουν σε παράδοση με διαπραγματεύσεις, ή να καταλάβουν την πόλη με κάποιας μορφής αιφνιδιαστική ενέργεια (χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Τρίπολη).

Αντίστοιχα ως πολιορκούμενοι είχαν να αντιμετωπίσουν ισχυρές δυνάμεις του αντιπάλου τόσο σε αριθμούς όσο και σε μέσα. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις αποτελούν οι πολιορκίες του Νιόκαστρου, της Ακροπόλεως των Αθηνών, καθώς και οι πολιορκίες του Μεσολογγίου. Ειδικά η δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου, έλαβε επικές διαστάσεις ως προς την πολυπλοκότητα των επιχειρήσεων, στην θάλασσα, την ξηρά αλλά και υπόγεια (λαγούμια), την έντασή τους, την διάρκεια και το γεγονός ότι οι υπερασπιστές δεν καταβλήθηκαν στρατιωτικά παρά τις κατά κράτος υπέρτερες δυνάμεις των Οθωμανών, αλλά επέλεξαν την έξοδο όταν είχαν εξαντληθεί όλες οι τροφές. Όσοι υπερασπιστές δεν ήταν σε θέση να εξέλθουν πολεμώντας, έμειναν στα σπίτια με όπλα και πυρίτιδα για να πολεμήσουν μέχρι τελευταίας ρανίδος. Ανάμεσα στους νεκρούς στα χαλάσματα της πόλης και έξω από αυτή βρέθηκαν και πολλές γυναίκες οπλισμένες και ντυμένες με ανδρικά ρούχα. Κάνοντας μία αναγωγή στην σύγχρονη εποχή θα θέλαμε να επαναλάβουμε τα λόγια ενός γερμανού βετεράνου του ανατολικού μετώπου κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος όταν ήρθε αντιμέτωπος με τις γυναίκες του κόκκινου στρατού είπε: «Όταν είδαμε γυναίκες στρατιώτες να μας πολεμάνε, καταλάβαμε ότι δεν πολεμάμε εναντίον ενός στρατού, αλλά εναντίον ενός ολόκληρου λαού».

Συμπερασματικά, παρά τις προβλέψεις των Ευρωπαίων ότι μέχρι το φθινόπωρο του 1821 η επανάσταση θα είχε σβήσει, το τέλος του 1822 βρίσκει την Επανάσταση να έχει υπερνικήσει σοβαρότατους κινδύνους και να παραμένει ισχυρή. Το αρχικό σχέδιο των επαναστατών ήταν επιτυχημένο παρά της εγγενείς αδυναμίες και τα μειονεκτήματα της ελληνικής πλευράς. Οι επόμενες προκλήσεις και απειλές θα προέκυπταν αρχικά, από τις εσωτερικές έριδες και διχόνοιες, που πήραν την μορφή ενός καταστροφικού εμφυλίου πολέμου, αλλά και από την απόφαση του Σουλτάνου να εμπλέξει τις δυνάμεις της Αιγύπτου για την από κοινού κατάπνιξη της επανάστασης, και την κήρυξη τζιχάντ[1] (ιερού πολέμου) έναντι των Ελλήνων.

4.2. Στρατιωτική Επιχειρησιακή Σχεδίαση

Στην επιχειρησιακή σχεδίαση λαμβάνονται υπόψη Βασικοί Επιχειρησιακοί Παράγοντες. Αυτοί είναι:

Χρόνος (διάρκεια ενεργειών, κρίσιμες ημερομηνίες, χρονικός συντονισμός ενεργειών).
Χώρος (φυσικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά που επιδρούν στη σχεδίαση και την εξέλιξη των επιχειρήσεων).
Δύναμη (οργάνωση και μαχητική ισχύς των αντιπάλων).

Οι παράγοντες αυτοί συνδέονται ευθέως με κρίσιμες λειτουργίες των ΕΔ, που σχετίζονται άμεσα με τη διοίκηση και έλεγχο των στρατευμάτων, τις επικοινωνίες και την απόκτηση πληροφοριών για τον αντίπαλο. Πριν από 200 χρόνια η τεχνολογία δεν ευνοούσε αυτές τις λειτουργίες όπως τις γνωρίζουμε σήμερα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν, απλά επιτυγχάνονταν με μεγαλύτερη δυσκολία και με πιο βραδύ ρυθμό.

Στην παραγωγή ενός επιχειρησιακού σχεδίου κυριαρχούν θεμελιώδη ερωτήματα για το ποιός, τι, που, πότε, πώς και γιατί. Επίσης χρησιμοποιούνται οι εξής έννοιες και εργαλεία:

Επιθυμητή Τελική Κατάσταση (ΕΤΚ). Καθορίζει τις πολιτικές ή/και στρατιωτικές συνθήκες, οι οποίες θα πρέπει να επικρατούν με την ολοκλήρωση μιας επιχείρησης.

Αντικειμενικός Σκοπός (ΑΝΣΚ). Είναι ένας σαφώς καθορισμένος και εφικτός στόχος, η επίτευξη του οποίου συνεισφέρει στην ολοκλήρωση της ΕΤΚ.

Κέντρο Βάρους (ΚΒ). Το ΚΒ είναι μια πρωτεύουσα πηγή ισχύος που επιτρέπει την επίτευξη των αντικειμενικών σκοπών. Μπορεί να είναι χαρακτηριστικό, ικανότητα, τοποθεσία ή προσωπικότητα, στην οποία μία δύναμη βασίζει την ισχύ και τη θέλησή της να πολεμήσει. Μοιάζει με το θεμέλιο ενός οικοδομήματος, η καταστροφή του οποίου ρίχνει το οικοδόμημα.

Αποφασιστικά Σημεία (ΑπΣ). Είναι τα νοητά βήματα τα οποία οδηγούν στην εξουδετέρωση των εχθρικών ΚΒ και στην προστασία των φίλιων ΚΒ.

Γενικά θα λέγαμε ότι η απάντηση στο ερώτημα του τι θέλω να πετύχω, δίνεται από την ΕτΚ, ενώ η απάντηση στο ερώτημα του πως θα το πετύχω δίνεται από τα ΑπΣ.

Σε ότι αφορά στην Στρατηγική, η Επιχειρησιακή Προσέγγιση διακρίνεται σε άμεση και σε έμμεση. Άμεση προσέγγιση σημαίνει εμπλοκή με τα ισχυρά σημεία του αντιπάλου, και είναι κατάλληλη για μια δύναμη που η ισχύς της υπερέχει αυτής του αντιπάλου. Η έμμεση προσέγγιση επιδιώκει να εκμεταλλευτεί τις φυσικές και ηθικές αδυναμίες της αντίπαλης δύναμης, αποφεύγοντας τα ισχυρά της σημεία και την φθορά των φιλίων δυνάμεων. Αυτή ήταν η προσέγγιση που ακολούθησαν οι Έλληνες στις περισσότερες περιπτώσεις.

Βασιζόμενοι στην ανωτέρω ανάλυση κατανοούμε την λογική και τον σχεδιασμό που οδηγούν τις επιχειρήσεις των Οθωμανών, οι οποίες μέχρι την αλλαγή τους με την δραστηριοποίηση του Ιμπραήμ το

1825, είχαν ως σκοπό την αποκατάσταση της εδαφικής ακεραιότητας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, υπό το καθεστώς που είχε πριν την Επανάσταση.

Όταν η διεθνής κοινότητα άρχισε να αποδέχεται μίας μορφής ελληνική, αυτονομία έως ανεξαρτησία, που είχε δημιουργηθεί de facto τουλάχιστον στην Πελοπόννησο, ο στρατηγικός σχεδιασμός του Σουλτάνου άλλαξε. Η Πελοπόννησος θα παραχωρούνταν στον Μοχάμεντ Άλι της Αιγύπτου για εποικισμό, ως αντάλλαγμα για την συμμετοχή του στην καταστολή της Επαναστάσεως, και οι επιχειρήσεις όπως και οι αντικειμενικοί τους σκοποί πήραν τελείως διαφορετική μορφή, γεγονός που επηρέασε τον σχεδιασμό και τις επιχειρήσεις από ελληνικής πλευράς.

4.3. Ελληνική Στρατιωτική Στρατηγική και Δυνάμεις

Από την ανάλυση προκύπτει ότι η Επιθυμητή Τελική Κατάσταση για τις ελληνικές χερσαίες δυνάμεις ήταν η απελευθέρωση των επαναστατημένων ηπειρωτικών περιοχών του ελλαδικού χώρου.

Ως εκ τούτου, ο Αντικειμενικός Σκοπός ήταν η επικράτηση έναντι των οθωμανικών χερσαίων δυνάμεων και η εδραίωση της επανάστασης.

Τα Κέντρα βάρους ήταν:

Οι ορεινοί όγκοι της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας, που αποτελούσαν τις χερσαίες βάσεις των επαναστατών, ενώ η Στερεά έδινε και Στρατηγικό βάθος στην Πελοπόννησο, αποτελώντας “κυματοθραύστη” και πρώτη γραμμή άμυνας στις Οθωμανικές δυνάμεις και ενισχύσεις που έρχονταν μέσω ξηράς.
Τα σώματα αρματολών και κλεφτών. Πυρήνας και βάση των Ελληνικών χερσαίων ενόπλων δυνάμεων.
Οι έμπειροι οπλαρχηγοί με στρατιωτική ικανότητα και στρατηγική ευφυΐα. Ηγετικές μορφές που επηρέασαν αποφασιστικά την εξέλιξη των επιχειρήσεων (Κολοκοτρώνης, Ανδρούτσος, Μπότσαρης, Καραϊσκάκης κοκ).
Η θέληση των ελληνικών πληθυσμών να υποστηρίξουν τον αγώνα.

Ως Αποφασιστικά Σημεία θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν τα ακόλουθα:

Η κατάληψη κέντρων αντιστάσεως των Οθωμανών, (πόλεων και κάστρων) ως στόχοι υψηλής αξίας, με κύριο στόχο την Τρίπολη ως Διοικητικό και Στρατιωτικό κέντρο της Πελοποννήσου και σημαντικό στόχο την Πάτρα.
Η νίκη επί των οθωμανικών δυνάμεων στις επαναστατημένες περιοχές.
Ο έλεγχος των χερσαίων γραμμών συγκοινωνίας.
Η παρεμπόδιση ανεφοδιασμού από ξηράς των οθωμανικών κάστρων και των εκστρατευτικών σωμάτων και η απαγόρευση αποστολής ενισχύσεων από άλλα οθωμανικά κέντρα.

Πέρα από τη στρατηγική σχεδίαση, σημασία έχει και η ανάλυση του μαχητή, ο οποίος κλήθηκε να την υλοποιήσει, καθώς και τα διατιθέμενα μέσα και τις τακτικές που χρησιμοποίησε (δηλαδή τον τρόπο διεξαγωγής των επιχειρήσεων σε τακτικό επίπεδο). Η ταυτότητα του μαχητή που συμμετείχε στον κατά ξηρά αγώνα εξελίχθηκε μέσω των συχνών συγκρούσεων με τους Οθωμανούς την περίοδο προ της επαναστάσεως. Ο αγώνας διεξαγόταν από άτακτα σώματα, τον πυρήνα των όποιων αποτελούσαν κυρίως ομάδες προερχόμενες από τους «Κλέφτες» και τους Αρματολούς», κάτω από την διοίκηση οπλαρχηγών, με πείρα μονό στον ανταρτοπόλεμο.

Εικόνα 9: Η Μάχη Έλληνα και Πασά (Eugene Delacroix)

Τα άτακτα σώματα στερούνταν επαρκούς και ποιοτικού οπλισμού, ικανής ποσότητας εφοδίων, στρατιωτικής εκπαίδευσης και πειθαρχίας. Στην αρχή της επανάστασης δεν διέθεταν πυροβολικό και ιππικό, και αριθμούσαν περίπου 22.000 πεζούς σε ετερόκλητες ομάδες, χωρίς σταθερό αριθμό ενόπλων. Οι αρχηγοί, μη έχοντας μεταξύ τους καμιά ιεραρχία, δύσκολα μπορούσαν να συνεργαστούν για τον κοινό σκοπό. Συμμετείχαν σε κοινές επιχειρήσεις μόνο με συγκατάβαση και συμφωνία μεταξύ «ίσων», χωρίς να αναγνωρίζουν όλοι την ίδια κεντρική αρχή ή διοίκηση.

Αν και αυτά μοιάζουν απαγορευτικά στοιχεία για την επιτυχία στο πεδίο των μαχών, εντούτοις, με το θάρρος, την τόλμη και τις ικανότητες στο τακτικό επίπεδο, οι επαναστάτες κατάφεραν ισχυρά πλήγματα στον οθωμανικό Στρατό. Στην αρνητική πλευρά, οι οργανωτικές αδυναμίες επικεντρώνονταν στην έλλειψη κεντρικής διοίκησης και την ελλιπή υποστήριξη σε θέματα Διοικητικής Μέριμνας και χρηματοδότησης. Αυτές, μείωσαν κατά διαστήματα την ετοιμότητα, το συντονισμό και τη δυνατότητα επέμβασης μακριά από τα κέντρα εφοδιασμού, ενώ εμπόδισαν και τη δημιουργία τακτικού στρατεύματος.

Επιχειρώντας να συνοψίσουμε την ταυτότητα του Έλληνα μαχητή διαπιστώνουμε τα ακόλουθα χαρακτηριστικά γνωρίσματα:

Ατομικότητα και τοπικισμός που οφειλόταν στον τρόπο διαβίωσης σε απομονωμένα ορεινά μέρη και στην ανάγκη προστασίας και στήριξης των οικογενειών τους.

Εικόνα 10: Έλληνες αγωνιστές (Θάνος Βασιλικός)

Επινοητικότητα και τόλμη λόγω του άγονου εδάφους των βουνών και της έλλειψης εφοδίων και πόρων.
Γενναιότητα. Διότι Σε όλες τις συγκρούσεις ο αντίπαλος ήταν υπεράριθμος, αλλά αυτό ήταν η πραγματικότητα και το σύνηθες και πριν την επανάσταση.
Ταχύτητα αντίληψης και Ευελιξία προσαρμογής στις συνθήκες και την εξέλιξη της μάχης με χρήση τακτικών τεχνασμάτων.
Απειθαρχία και έλλειψη συντονισμού. Ο Έλληνας μαχητής δύσκολα έμπαινε στα καλούπια του τακτικού στρατεύματος ή στο πλαίσιο κεντρικής διοίκησης και ιεραρχίας.

4.4. Ελληνική Ναυτική Στρατηγική και δυνάμεις

Η Επιθυμητή Τελική Κατάσταση για τον ελληνικό Στόλο ήταν η απελευθέρωση των νησιωτικών και παραθαλάσσιων περιοχών του ελλαδικού χώρου και η προστασία των επαναστατημένων περιοχών από την θάλασσα.

Ως εκ τούτου, ο Αντικειμενικός Σκοπός ήταν η εξουδετέρωση του οθωμανικού Στόλου, η προστασία και η υποστήριξη των χερσαίων επιχειρήσεων, σκοποί που επιτεύχθηκαν σε ικανοποιητικό βαθμό κατά την διάρκεια της επαναστάσεως.

Ως Αποφασιστικά Σημεία θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν τα ακόλουθα:

Έλεγχος των θαλάσσιων γραμμών συγκοινωνίας.
Εξασφάλιση και προστασία του ανεφοδιασμού των επαναστατών.
Προστασία επαναστατημένων περιοχών από δράσεις τους οθωμανικού Στόλου (π.χ. αποβάσεις ή αποβιβάσεις στρατευμάτων, ή υποστήριξη επαναστατημένων περιοχών).
Απαγόρευση ανεφοδιασμού των οθωμανικών κάστρων και των εκστρατευτικών οθωμανικών δυνάμεων από τη θάλασσα.

Τα Κέντρα βάρους από πλευράς ναυτικού αγώνα ήταν τα ακόλουθα τρία:

Τα Ναυτικά νησιά και πόλεις (κυρίως Ύδρα, Σπέτσες, Ψαρά αλλά και η Κάσος και το Γαλαξίδι), που αποτελούσαν τις ναυτικές βάσεις των επαναστατών, καθώς και οι αντίστοιχοι στόλοι που διέθεταν.
Η Ικανότατη Ηγεσία των Ναυάρχων και κυρίως του Μιαούλη, καθώς επίσης το θάρρος η τόλμη και οι ικανότητες Ναυμάχων όπως του Κανάρη που αποτελούσαν πολλαπλασιαστή ισχύος.
Η θέληση των νησιωτών να αγωνιστούν για την ελευθερία.

Η ταυτότητα του πολεμιστή που συμμετείχε στον κατά θάλασσα αγώνα σφυρηλατήθηκε μέσω των επιχειρήσεων διασπάσεων ναυτικού αποκλεισμού, καθώς και από τις συχνές συγκρούσεις με τους πειρατές, που αποτελούσαν τη μάστιγα της Μεσογείου την περίοδο της επαναστάσεως. Η παράδοση αναφέρει ότι στο πλαίσιο της διάσπασης των ναυτικών αποκλεισμών ο Μιαούλης ως νεαρός καπετάνιος συνελήφθη από τους Βρετανούς και οδηγήθηκε ενώπιον του Ναυάρχου Νέλσον. Όταν ο ναύαρχος ρώτησε τον Μιαούλη τι θα έπραττε εκείνος στη θέση του, ο Μιαούλης με παρρησία απάντησε ότι θα τον κρεμούσε από το πιο ψηλό κατάρτι. Είτε διότι η απάντηση αυτή εντυπωσίασε τον Ναύαρχο, είτε διότι ο Μιαούλης είχε στο πλοίο του Ρωσική σημαία και ως εκ τούτου η σύλληψη ρωσικού πλοίου από τους Βρετανούς θα μπορούσε να περιπλέξει τις σχέσεις των δύο κρατών, αποφασίσθηκε η ελευθέρωση του Μιαούλη.

Επιχειρώντας να ψυχογραφήσουμε τον Έλληνα ναύτη κατά την περίοδο της επαναστάσεως του ’21 θα διαπιστώναμε ότι είχε έντονα ανεπτυγμένη την:

Ατομικότητα, τραχύτητα και τοπικισμό που οφειλόταν στην απομόνωσή του, λόγω του θαλάσσιου στοιχείου που περιβάλλει τα νησιά.
Επινοητικότητα και τόλμη αφενός μεν λόγω του άγονου εδάφους των νησιών και της έλλειψης πόρων, που έστρεψαν τον νησιώτη στην ναυτιλία και το εμπόριο, αφετέρου λόγω του γεγονότος ότι πάντοτε αντιμετώπιζε ισχυρότερους σε μέσα αντιπάλους.
Εγρήγορση και ταχύτητα αντίληψης, λόγω της αδιάκοπης μάχης τους με το θαλασσινό στοιχείο και τους πειρατές.

Εικόνα 11: Η έξοδος του Άρεως (Κων/νος Βολανάκης)

Γενναιότητα συνδυασμένη με ναυτική οξυδέρκεια, που καταδεικνύεται εμφατικά μεταξύ άλλων και από το μοναδικό στα παγκόσμια ναυτικά χρονικά περιστατικό, όπου ένα και μόνο πλοίο το ΑΡΗΣ, αντιτάχθηκε τον Απρίλιο του 1825 στον όρμο του Ναβαρίνου έναντι ενός ολόκληρου στόλου, του ενωμένου οθωμανοαιγυπτιακού Στόλου, αρνούμενο να παραδοθεί. Και το πιο εκπληκτικό είναι ότι ενάντια σε κάθε λογική διέφυγε διασπώντας μαχόμενο τον αποκλεισμό.
Τέλος στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα κατατάσσεται και η Συνείδηση για την αρχαιοελληνική κληρονομιά και συνέχεια του Έθνους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Ναύαρχος Κανάρης, ο οποίος σύμφωνα με τις περιγραφές έβρεχε με τα δάκρυά του τις σελίδες του βιβλίου της ιστορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου που κρατούσε πάντα στον κόρφο του. Αντίστοιχα ο οπλαρχηγός Ιωάννης Γκούρας μετά την απόκρουση τουρκικών στρατευμάτων στον Μαραθώνα, έγραψε στην Διοίκηση ότι «…αυτή η νίκη ήταν μεγάλη γιατί νικήσαμε εκεί που νίκησε ο Μιλτιάδης»

Εικόνα 12: Ναυμαχία Σπετσών (Ιωάννης Κούτσης)

4.5. Οι γυναίκες στον αγώνα

Η Επανάσταση στην εθνική συνείδηση των Ελλήνων είναι υπόθεση ανδρική. Η ιστορία εξαίρει τους άνδρες ήρωες-αγωνιστές για το θάρρος και την αυτοθυσία τους, αλλά παρασιωπά τη συμβολή των γυναικών στον εθνικό αγώνα. Το βέβαιο είναι πως ο ρόλος των γυναικών στον επαναστατικό αγώνα ήταν δυναμικός τόσο στην πρώτη γραμμή της μάχης όσο και στο παρασκήνιο, δουλεύοντας για την επιβίωση της οικογένειας, κρατώντας το σπίτι, τα χωράφια, τα ζώα, τα παιδιά, όταν οι άνδρες τους πολεμούσαν και σε πολλές περιπτώσεις, μεριμνώντας για την επιμελητεία των πολεμιστών.

Βασικό κίνητρο για τη συμμετοχή τους στον Αγώνα ήταν ο φόβος της ατίμωσης, καθώς οι υπόδουλες γυναίκες αποτελούσαν δυνητικές σκλάβες ή δυνητικές παλλακίδες για τα χαρέμια των Οθωμανών. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Βρετανού πρόξενου για τις γυναίκες της Χίου που αιχμαλωτίστηκαν μετά τη σφαγή του πληθυσμού του νησιού, οι οποίες λιμοκτονούσαν μέχρι θανάτου, προκειμένου να γλιτώσουν την ατίμωση. Κυρίαρχος ήταν και ο φόβος των αντιποίνων των Οθωμανών, που συχνά οδηγούσαν τις γυναίκες του Αγώνα στη θανάτωση των παιδιών τους και κατόπιν στην δική τους αυτοκτονία τους. Αυτή την υπερήφανη στάση κράτησαν και οι Ναουσαίες που έπεσαν μαζί με τα παιδιά τους στον καταρράκτη της Αραπίτσας.

Εικόνα 13: Το σκλαβοπάζαρο (Paul Emil Jacobs)

Εξίσου σημαντικός παράγοντας για τον ξεσηκωμό ήταν και το πλήγμα που δέχονταν οι υπόδουλες γυναίκες αναφορικά με τη μητρότητα, με τον θεσμό του παιδομαζώματος να τους στερεί τα αρσενικά παιδιά τους. Ιδιαίτερη σημασία είχε, επιπλέον, η επαφή με τον δυτικό κόσμο και η επίδραση του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού. Οι νέες τάσεις, αλλά και το νέο πρότυπο της αγωνίστριας γυναίκας που είχε διαμορφωθεί κατά τη Γαλλική και Αμερικανική επανάσταση είχαν μεγάλη απήχηση, εκ των πραγμάτων πρωτίστως στις νησιώτισσες, τις λόγιες και τις γυναίκες των προνομιούχων τάξεων, οι περισσότερες από τις οποίες είχαν μυηθεί από νωρίς στη Φιλική Εταιρεία.

Στους παραπάνω λόγους θα πρέπει να προστεθούν και η καταπίεση, η αδικία σε βάρος του υπόδουλου λαού, η οικονομική εξαθλίωση και η καταπάτηση βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων που διαμόρφωσαν τις συνθήκες για τον μεγάλο ξεσηκωμό. Οι γυναίκες της Επανάστασης, επώνυμες και ανώνυμες, ήταν σύζυγοι και μητέρες αγωνιστών και η συμμετοχή τους στον Αγώνα είναι τουλάχιστον λογική και αναμενόμενη.

Εικόνα 14: Η Μάχη της Ακρόπολης (Nikolas Gosse)

Ο ηρωισμός και η γενναιότητα αποτελούσαν σημαντικά ιδανικά και κάποιες φορές ιεραρχούνταν πάνω από το συναίσθημα, όπως στην περίπτωση της Αγγελικής Τσάκαλη από τα Ψαρά, «που χώρισε τον άντρα της, γιατί στην εκστρατεία της Χίου, φοβήθηκε και το ’σκασε από το πυρπολικό του Κανάρη». Οι γυναίκες του Αχλαδόκαμπου πρόσφεραν στον Κολοκοτρώνη, «με μεγάλη προθυμία», εκτός από τρόφιμα και τους άνδρες τους: «Να τους άνδρας μας, να τους πάρης εις τον πόλεμον, και αν δεν είναι παλικάρια, να βγάλουν τ’ άρματα και να τα φορέσωμεν εμείς, τέτοιους άνδρας δεν τους θέλομεν».

Οι γυναίκες της Επανάστασης πολέμησαν και διακρίθηκαν σε πολλές μεγάλες μάχες. H Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα συμμετείχε με οκτώ πλοία στην πολιορκία του Ναυπλίου. Ενίσχυσε με χρήματα και πολεμοφόδια τους πολεμιστές στο Άργος, έλαβε μέρος στην πολιορκία της Τρίπολης, αλλά και στον εμφύλιο πόλεμο, στο πλευρό του Κολοκοτρώνη, ενώ πολιόρκησε το φρούριο της Μονεμβασιάς, αναγκάζοντας του Τούρκους να παραδοθούν.

Η Δόμνα Βισβίζη, από την Αίνο της Ανατολικής Θράκης, εγκατέλειψε την πλούσια ζωή της για να συμπολεμήσει μαζί με τον άντρα και τα παιδιά της στις ναυμαχίες του Άθω, της Σάμου, της Λέσβου. Ανέκοψε την κάθοδο του Δράμαλη στην Αγία Μαρίνα της Λαμίας, σώζοντας τα κυκλωμένα στρατεύματα των Υψηλάντη, Ανδρούτσου και Νικηταρά. Μετά το θάνατο του άντρα της, συμμετείχε στην πολιορκία της Εύβοιας και ανεφοδίαζε με πολεμοφόδια και στρατεύματα τη Στερεά Ελλάδα έως το 1824, οπότε και παραχώρησε το πλοίο της που ήταν το Βρίκι ΚΑΛΟΜΟΙΡΑ, στην ελληνική διοίκηση. Το εν λόγω πλοίο μετασκευάστηκε σε Πυρπολικό και χρησιμοποιήθηκε από τον Πίπινο για την πυρπόληση της οθωμανικής Φρεγάτας Hasne Gemisi, η οποία μετέφερε τα ταμεία του οθωμανικού στόλου.

Η Μαντώ Μαυρογένους, με την έναρξη της Επανάστασης, εγκατέλειψε την Τεργέστη, όπου μεγάλωσε και έφτασε στην Ελλάδα με τα χρήματα της οικογένειας. Ξεσήκωσε τον λαό της Μυκόνου να συμμετάσχει στον απελευθερωτικό Αγώνα, ναυλώνοντας η ίδια δύο πλοία και προσφέροντας μεγάλα για την εποχή χρηματικά ποσά. Το 1822, πολέμησε στην πρώτη γραμμή και απέκρουσε περίπου διακόσιους Αλγερινούς πειρατές που αποβίβασαν στο νησί τα τουρκικά πλοία. Συμμετείχε στην εκστρατεία της Εύβοιας, στο Πήλιο και στη Φωκίδα και έστελνε χρήματα, πολεμοφόδια και άντρες, όπου χρειαζόταν. Εκμεταλλευόμενη τη μόρφωση και τη γλωσσομάθειά της, αλλά και τη φήμη που είχε αποκτήσει πια, η Μαυρογένους απηύθυνε επιστολές προς τις Γαλλίδες και τις Αγγλίδες, κάνοντας έκκληση για βοήθεια. Αντίστοιχες επιστολές έστειλαν στην Ευρώπη και άλλες λόγιες γυναίκες της εποχής, ανάμεσά τους και η Ευανθία Καΐρη.

Εκτός από τις επώνυμες, υπάρχουν και οι αναρίθμητες απλές, ανώνυμες γυναίκες του λαού. Τον Ιούλιο του 1822, ο Δράμαλης έχασε τουλάχιστον 600 άντρες στη μάχη του Αγιονορίου Κορινθίας, όταν ο Νικηταράς με λίγους άντρες καταδίωξε και απώθησε τους Τούρκους, συνεπικουρούμενος από τις γυναίκες του χωριού που τους πετούσαν πέτρες από ψηλά. Στη Δημητσάνα, την «μπαρουταποθήκη του Μοριά», οι γυναίκες εργάζονταν για το δέσιμο των φουσεκιών, χρησιμοποιώντας τα βιβλία της βιβλιοθήκης τους. Μαζί με τις γυναίκες των γειτονικών χωριών ζύμωναν εθελοντικά και έψηναν στους φούρνους ψωμί για τους πολεμιστές.

Εικόνα 15: Η Συμμετοχή των γυναικών στον Αγώνα

Οι γυναίκες του Μεσολογγίου μετείχαν στον αγώνα με κάθε τρόπο: εμψυχώνοντας τους άνδρες, μεταφέροντας πυρομαχικά και υλικά για τα οχυρωματικά έργα, περιθάλποντας τραυματίες και τελικά, κατά την περίφημη έξοδο (βλ. Εικόνα 30), πολεμώντας με ανδρική ενδυμασία ή αυτοκτονώντας για να μη συλληφθούν. Αντίστοιχη ήταν η συνδρομή των γυναικών και στην πολιορκία της Ακρόπολης, με την Ασήμω Γκούρα, να αναλαμβάνει την αρχηγία των Επαναστατών μετά το θάνατο του άντρα της το 1826.

Αξιομνημόνευτη είναι και η περίπτωση των γυναικών της Μάνης, την οποία «απαίτησε» αμαχητί ο Ιμπραήμ με την απειλή «άλλως να μην αφήσει ίχνος σπιτιού». Οι Μανιάτες έδωσαν τη μάχη τους στη Βέργα του Αλμυρού και οι Μανιάτισσες τη δική τους στο Δυρό, το 1826, όπου με τα δρεπάνια του θερισμού, με πέτρες και ξύλα κατάφεραν σημαντικές απώλειες στις δυνάμεις του Ιμπραήμ

Εικόνα 16: Οι Μανιάτισσες στη μάχη του Δυρού

4.6. Το οθωμανικό στράτευμα

Για να γίνει πλήρως αντιληπτή η στρατιωτική διάσταση των επιχειρήσεων, είναι απαραίτητη και η εξέταση του αντιπάλου.

Η Επιθυμητή Τελική Κατάσταση για τους Οθωμανούς ήταν η καταστολή της επανάστασης και η επιστροφή των επαναστατημένων περιοχών στην εξουσία του Σουλτάνου.

Σε ότι αφορά τον Οθωμανικό Στρατό, ο Αντικειμενικός Σκοπός ήταν:

Ο έλεγχος των επαναστατημένων περιοχών.
Η εξάλειψη των ελληνικών χερσαίων δυνάμεων.

Τα Κέντρα βάρους του Οθωμανικού Στρατού ήταν:

Τα κέντρα διοίκησης και ισχύος του οθωμανοαιγυπτιακού Στρατού (Κωνσταντινούπολη και Αλεξάνδρεια).
Τα ισχυρά κάστρα και οχυρωμένα σημεία που διέθεταν σε όλες τις μεγάλες πόλεις, τα περάσματα και τα νησιά.
Τα σημεία συγκέντρωσης στρατευμάτων στην Κωνσταντινούπολη, την Αδριανούπολη, το Μοναστήρι και τη Θεσσαλονίκη.

Εικόνα 17: Χάρτης Οθωμανικών Κάστρων

Οι ικανοί Ηγέτες όπως ο Ιμπραήμ Πασάς, ο Δράμαλης, ο Κιουταχής ή ο Χουρσήτ Πασάς.
Το πολυπληθές στράτευμα.
Οι διαθέσιμοι ανθρώπινοι και οικονομικοί πόροι και εφεδρείες.

Ως Αποφασιστικά Σημεία χαρακτηρίζονται:

Η προστασία του οθωμανικού πληθυσμού και των κέντρων εξουσίας από τις επιθέσεις του επαναστατικού στρατεύματος.
Η επικράτηση έναντι των ελληνικών επαναστατικών χερσαίων δυνάμεων.
Η παρεμπόδιση ανεφοδιασμού των επαναστατικών ομάδων.
Η διασφάλιση των οδών επικοινωνιών.
Η κάμψη της θέλησης αντίστασης μέσω τρομοκράτησης του πληθυσμού, ή παροχής ευνοϊκών όρων για υποταγή.
Η συγκέντρωση δυνάμεων για μεγάλες εκστρατείες.

Οι Οθωμανοί βάσιζαν την ισχύ τους σε ένα δίκτυο από οχυρωμένες πόλεις, κάστρα και οχυρά σε όλες τις κατακτημένες περιοχές. Τα κάστρα αυτά προστάτευαν το στρατό και τον πληθυσμό τους, και έλεγχαν σημαντικές διαβάσεις.

Το οθωμανικό Στράτευμα είχε συντριπτικά μεγαλύτερη ισχύ από τα ελληνικά Σώματα, μεγάλες εφεδρείες και πόρους. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα αριθμητικά δεδομένα που παρουσιάζονται αφορούν όλη την έκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία ήταν πολλαπλάσια των περιοχών όπου ξέσπασε η ελληνική επανάσταση.

Το οθωμανικό στράτευμα είχε τις ακόλουθες δυνατότητες:

Το πεζικό ήταν ικανό για ενέδρες και μικρής έκτασης αντεπιθέσεις. Έφτανε τους 220.000 άντρες.
Το ιππικό που ήταν η κύρια δύναμη κρούσης, αποτελούταν από Σπαχήδες τιμαριούχους, οι οποίοι είχαν την περιουσία για να συντηρούν άλογο. Επίσης, από άτακτους ιππείς από τα Βαλκάνια και το Κουρδιστάν. Βασιζόταν στην ευκινησία και την ταχύτητα, και ήταν ικανό για επιθέσεις, αναγνωρίσεις και καταδίωξη και σε ημιορεινά εδάφη. Έφτανε τους 180.000 άντρες.
Το πυροβολικό είχε εκσυγχρονιστεί με ευρωπαϊκή τεχνογνωσία, με 15.000 πυροβολητές.
Οι Γενίτσαροι αποτελούσαν ιδιαίτερη στρατιωτική κάστα, χωρίς όμως ειδική εκπαίδευση. Το 19ο αιώνα ο θεσμός βρισκόταν σε παρακμή. Έφταναν τους 135.000, ελάχιστοι όμως συμμετείχαν σε επιχειρήσεις. Αντιστέκονταν στις αλλαγές και υπονόμευαν τη θέση του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄, με αποτέλεσμα την εξολόθρευσή τους, το 1826.
Η προσπάθεια οργάνωσης τακτικών στρατευμάτων δυτικού τύπου άρχισε το 1792, όμως τα στρατεύματα αυτά, παρά την αποτελεσματικότητά τους, παραγκωνίστηκαν από το στρατιωτικό κατεστημένο. Μόλις το 1826 εμφανίστηκαν περιορισμένα οι πρώτες τακτικές οθωμανικές δυνάμεις.
Η δύναμη αυτή ενισχύθηκε σημαντικά από τους Αιγύπτιους, οι οποίοι είχαν καλά οπλισμένα στρατεύματα, εκπαιδευμένα κατά το γαλλικό πρότυπο. Οι Αιγύπτιοι διέθεσαν 26.000 άντρες (οι 19.200 μάχιμοι), 1.000 ιππείς και πυροβολικό, με εφεδρείες στη Σούδα και την Αίγυπτο, και βάσεις ανεφοδιασμού στην Πελοπόννησο, που υποστηρίζονταν από 400 πολεμικά και μεταφορικά πλοία.

Εικόνα 18: Επίθεση Οθωμανικού Στρατού (Hasan Raza)

Στις αδυναμίες του οθωμανικού στρατεύματος συγκαταλέγονται τα εξής:

Είχε φεουδαρχικά χαρακτηριστικά και τακτικές, που δεν ευνοούσαν τις μάχες εκ παρατάξεως.
Ήταν διασπασμένο, διότι έπρεπε να προασπίσει μια τεράστια αυτοκρατορία.
Εκπλήρωνε τα συμφέροντα της στρατιωτικής ελίτ, καταδυναστεύοντας τον πληθυσμό και υποδαυλίζοντας την πολιτική του Σουλτάνου.
Ήταν ανομοιογενές. Οι τοπικοί άρχοντες συγκροτούσαν στρατεύματα από μισθοφόρους, αρματολούς, και πολιτοφύλακες.
Κατά τις εκστρατείες δεν υπήρχε κεντρική διοίκηση και εφοδιασμός, αλλά αυτές ανατίθεντο κάθε φορά σε διοικητές με σημαντική εξουσία, ελευθερία κινήσεων και άφθονους πόρους.

Εικόνα 19: Οθωμανικό στρατόπεδο (Adolf Schreyer)

Η συγκρότηση του στρατού ήταν προβληματική το χειμώνα, διότι οι Γενίτσαροι αποσύρονταν λόγω παράδοσης και οι Σπαχήδες ιππείς λόγω εργασιών.
Η προσπάθεια οργάνωσης τακτικών στρατευμάτων δυτικού τύπου, παρά την αποτελεσματικότητά τους, παραγκωνίστηκε από το στρατιωτικό κατεστημένο.

Η Επιθυμητή Τελική Κατάσταση για το Οθωμανικό Ναυτικό ήταν η καταστολή της επανάστασης και η επιστροφή των επαναστατημένων νησιωτικών και παραθαλάσσιων περιοχών στην εξουσία του Σουλτάνου. Αντίστοιχα ο Αντικειμενικός Σκοπός του Οθωμανικού Ναυτικού ήταν ο έλεγχος των θαλάσσιων περιοχών και ο έλεγχος των νησιών.

Τα Κέντρα βάρους για την επίτευξη του σκοπού αυτού ήταν:

Οι ναύσταθμοι του οθωμανοαιγυπτιακού Ναυτικού (Κωνσταντινούπολη και Αλεξάνδρεια) και οι αντίστοιχοι στόλοι.
Ηγέτες όπως ο Ιμπραήμ Πασάς.
Τα πλοία της γραμμής (κύριες Μονάδες Μάχης) και ιδιαίτερα τα πλοία έδρας των Διοικητών, δηλαδή οι ναυαρχίδες, που αποτελούσαν και τα εν πλω Κέντρα Διοίκησης & Ελέγχου του Στόλου. Με σύγχρονους όρους θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως High Value Units (Μονάδες Υψηλής Αξίας).

Ως Αποφασιστικά Σημεία χαρακτηρίζονται τα ακόλουθα:

Η προσβολή και ανάκτηση επαναστατημένων νησιών και παράκτιων περιοχών ειδικά λιμένων και όρμων κατάλληλων διεκπεραίωση στρατιωτικών δυνάμεων.
Η προστασία των νησιωτικών και παραθαλάσσιων περιοχών από τις επιθέσεις του ελληνικού Ναυτικού και απαγόρευση ένταξής τους στην επανάσταση.
Η διασφάλιση των θαλάσσιων διαδρομών συγκοινωνιών.
Η ενίσχυση των οθωμανικών χερσαίων δυνάμεων με στρατό και εφόδια.
Η παρεμπόδιση ανεφοδιασμού των κάστρων και των επαναστατικών σωμάτων.

Εικόνα 20: Οθωμανός ναύτης (Luis Dupre)

Για την επίτευξη της αποστολής του το οθωμανικό ναυτικό διέθετε πλοία με σύγχρονο βαρύ οπλισμό και ιστιοφορία, ενώ ήταν ανθεκτικά στα πλήγματα, καθώς έφεραν θωράκιση. Υπερτερούσε σε πλοία με μεγάλη ισχύ πυρός, καθώς το 1821 διέθετε περισσότερα από 150 πλοία, εκ των οποίων τα 73 βαριά εξοπλισμένα πολεμικά πλοία, ως εξής:

17 «Πλοία της Γραμμής», εκ των οποίων τα 4 ήταν τρίκροτα, δηλαδή με 3 σειρές κανόνια και ισχύ πυρός 120 πυροβόλων, και τα υπόλοιπα είχαν πυροβολικό που έφτανε τα 74 πυροβόλα.
10 Φρεγάτες των 50 πυροβόλων.
6 Κορβέτες των 30 πυροβόλων.
40 Βρίκια (Πάρωνες) των 20 πυροβόλων.

Οι Οθωμανοί υστερούσαν σε ναυτοσύνη. Με την έναρξη της επανάστασης ο οθωμανικός Στόλος έχασε πολλούς άριστους ναυτικούς λόγω της ελληνικής τους καταγωγής. Άλλωστε, σύμφωνα με μια παλιά Τουρκική Παροιμία, «ο Αλλάχ έδωσε στους πιστούς την ξηρά και στους απίστους τη θάλασσα».

[1] Για το Κοράνι οι τέσσερις βασικές κατηγορίες της τζιχάντ είναι: τζιχάντ αλ-φανς (του ίδιου του εαυτού, για τις αξίες της ηθικής ζωής), τζιχάντ αλ-σαιφ (του ξίφους, ο πόλεμος), τζιχάντ αλ-λισαν (της γλώσσας, επί της θεολογίας) και τζιχάντ αλ-γιαντ (του χεριού, των πράξεων).