Η μια μετά την άλλη, οι μεγάλες χώρες στην περιφέρεια χώρες του Αφγανιστάν, οι Κίνα, Ρωσία, Τουρκία, Ιράν και φυσικά το Πακιστάν, σπεύδουν να δηλώσουν πως ενδιαφέρονται να αναπτύξουν τις σχέσεις τους με τους Ταλιμπάν και το καθεστώς που αυτοί θα συγκροτήσουν.
Οι λόγοι για αυτή την προσέγγιση δεν είναι ίδιοι. Κάθε χώρα βλέπει στο Αφγανιστάν μια σειρά προβλημάτων αλλά και ευκαιριών και πράττει ανάλογα, με το κοινό στοιχείο όμως να είναι η realpolitik: ένας γερμανικός όρος που περιγράφει την διπλωματική και διεθνή δράση με βάση την τρέχουσα πραγματικότητα και όχι κάποιες ιδεοληψίες και περίπλοκες επιδιώξεις εντός κάποιου ηθικού-αξιακού πλαισίου. Η βασικά κυνική αυτή προσέγγιση των διεθνών σχέσεων δεν είναι τίποτα καινούργιο, αντίθετα αποτελεί έναν από τους πιο παραδοσιακούς πυλώνες συγκρότησης αξόνων δράσης που συνδυάζουν το εθνικό-κρατικό συμφέρον με το διεθνή περίγυρο.
Το ζήτημα βέβαια με ένα Αφγανιστάν υπό διακυβέρνηση Ταλιμπάν είναι πως -με βάση και το παρελθόν της ταλιμπανικής κυριαρχίας στο διάστημα 1996-2001- αποτελεί μια σαφή πρόκληση στη σύγχρονη τάση περί επικράτησης των δημοκρατικών θεσμών εντός μιας κοινής βάσης αξιών. Ουσιαστικά η τελευταία αποτελεί την κύρια μεταπολεμική δέσμευση, ότι σταδιακά οι περισσότερες χώρες στον κόσμο θα υιοθετήσουν το δημοκρατικό πρότυπο, θα δεσμευθούν τουλάχιστον από τη Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, θα επιχειρήσουν να λύσουν τις μεταξύ τους διαφορές με διπλωματικά μέσα και θα συνεισφέρουν στη διεθνή ασφάλεια και ευημερία με συμμετοχή σε υπερεθνικούς σχηματισμούς και φόρουμ συνεννόησης.
Το πρότυπο αυτό οφείλουμε να αναγνωρίσουμε πως έχει σημαντικές επιτυχίες. Η Ευρώπη απολαμβάνει ένα σπάνιο σε έκταση χρονικό διάστημα χωρίς πολέμους (παρά ελάχιστες περιφερειακές συγκρούσεις), οι μεγάλες δυνάμεις βρίσκονται εδώ και δεκαετίες σε μια ευάλωτη αλλά λειτουργική συνεννόηση και ισορροπία που αποφεύγει έναν νέο παγκόσμιο (με παρασκηνιακές βέβαια μάχες και εμπλοκές), ενώ σε όλο τον πλανήτη χτίζονται περιφερειακές οικονομικές και εμπορικές και αμυντικές συμμαχίες. Εντάσεις, απειλές, εκφοβισμοί, μικροί σε έκταση πόλεμοι, συνεχίζουν να συμβαίνουν αλλά παρά τη δραματοποίηση που και εμείς οι δημοσιογράφοι κάνουμε πολλές φορές, είναι δεδομένο πως ο μεταπολεμικός κόσμος είναι σαφώς πιο ειρηνικός.
Το Αφγανιστάν όμως σε αυτό το πλαίσιο αποτελούσε μια παραδοξολογία. Μια χώρα υπό δυτική εισβολή η οποία κράτησε 20 χρόνια, σε συνεχή εμφύλιο, με διακριτικές αλλά και τελείως αδιάκριτες και μεγάλης υποκρισίας διεθνείς παρεμβάσεις, αποτελούσε ένα χώρο (γεωγραφικό, πολιτισμικό και ιστορικό) πρόκληση στη διεθνή ισορροπία, νομιμότητα και ανάπτυξη. Με την αποτυχία λοιπόν της δυτικής -αμήχανης, ανοργάνωτης, αναποτελεσματικής, αφελούς και αβαθούς- απόπειρας να «μετασχηματιστεί» η χώρα, τώρα επιστρέφουμε στην εκεί «κανονικότητα». Η λέξη ακούγεται και είναι πικρά ειρωνική, αλλά οι Ταλιμπάν, και δυστυχώς για την Αφγανική κοινωνία, αποτελούν μια εγχώρια λύση εξουσίας, η οποία γνωρίζει την εκεί πολιτική και πολιτισμική παράδοση (είναι γέννημα της άλλωστε), είναι πλέον κυρίαρχοι ενώ, οι «προαιώνιοι εχθροί» τους έχουν αποχωρήσει. Έτσι είναι εμφανές πως το δικό τους καθεστώς έχει μάλλον κάποιο μέλλον μπροστά του, αν και πάντα υπάρχει η πιθανότητα για νέο εμφύλιο. Καθώς αυτό που εμείς στη Δύση ονομάζουμε «Ταλιμπάν» κάθε άλλο παρά ενιαίο είναι ως κίνημα και επιδιώξεις.
Τι στοχεύουν λοιπόν οι περιφερειακές χώρες:
Αρχικά η Ρωσία, έχοντας σημαντική εμπειρία της αφγανικής πραγματικότητας από τη δική της αιματηρή και αποτυχημένη εμπλοκή στη δεκαετία του ’80, θέλει να εκμεταλλευθεί το κενό διεθνούς πατρωνίας στην περιοχή, που δημιουργήθηκε με την αμερικανική αποχώρηση. Για τη Ρωσία το ιδανικό σενάριο είναι ένα Αφγανιστάν φιλικό και σε κάποιο βαθμό εξαρτώμενο από ρωσικές (ή φιλορωσικές όπως οι γειτονικές χώρες, Ουζμπεκιστάν και Τατζικιστάν) πηγές χρήματος και προϊόντων. Έτσι η Μόσχα διασφαλίζει ένα ευάλωτο σημείο στο νότο της, ενώ ευελπιστεί πως θα θωρακίσει τη δική της περιφέρεια από εξαγωγή ισλαμικού φονταμενταλισμού. Ταυτόχρονα μια ήπια παρέμβαση στην περιοχή ικανοποιεί και μια ιστορική θεώρηση που διατηρείται στην ρωσική ανάλυση, αυτής περί “εξόδου” στον Ινδικό Ωκεανό, η οποία υποτίθεται θα επιτευχθεί περνώντας και από το Αφγανιστάν.
Ανάλογη επιδίωξη έχει και η Κίνα αλλά σε πιο δυναμική εκδοχή. Εκείνη που θέλει το Αφγανιστάν μέρος της εμπορικής της εξωστρέφειας, με το γνωστό σχέδιο «Μια Ζώνη, ένας Δρόμος», αλλά και πιθανά ως μέρος των επενδυτικών της προσπαθειών, ειδικά αν ισχύει η φημολογούμενη (και μη αποδεδειγμένη προς το παρόν) αφγανική «περιουσία» σε σπάνια ορυκτά. Ταυτόχρονα η Κίνα επίσης δεν επιθυμεί την εξαγωγή «ισλαμικής αναγέννησης» στα δυτικά της καθώς εκεί υπάρχουν μουσουλμανικοί πληθυσμοί (όπως οι Ουιγούροι), που ελέγχονται βίαια από το Πεκίνο ως μόνιμοι ύποπτοι αυτονόμησης. Για την Κίνα είναι επίσης σημαντικό να «περιχαρακώσει» τις προς τη Δύση περιοχές και κράτη, όπως το Πακιστάν, το Αφγανιστάν και το Ιράν, ώστε να δομήσει ένα ισχυρό αντίβαρο στην αντιπαράθεση της με την Ινδία. Μια αντιπαράθεση που στη Δύση δεν έχουμε -κατά τη γνώμη του υπογράφοντος- αξιολογήσει πλήρως, καθώς αυτή μπορεί να είναι η κυρίαρχη στις επόμενες δεκαετίες, και όχι τόσο η φιλοδοξία της Κίνας να ενσωματώσει την Ταϊβάν ή να αντιπαρατίθεται με την Ιαπωνία και την Ινδονησία. Άλλωστε στην Κινεζική αντίληψη επικρατεί τις τελευταίες δεκαετίες μια κλασσική φιλοσοφία περί σφαίρας επιρροής όλου του περίγυρου της, ο οποίος “δικαιωματικά” της ανήκει.
Από την πλευρά της Τουρκίας τώρα, έχουμε άλλη προσέγγιση. Για την Άγκυρα το Αφγανιστάν αποτελεί μια περιοχή της ευρύτερης -όπως τη φαντασιώνονται οι εθνικιστικοί τουρκικοί κύκλοι- «τουρκικής φυλής». Καθώς στο Αφγανιστάν πράγματι υπάρχει μια ομάδα τουρκικών-τουρκμενικών φυλών και ομάδων με παρεμφερή πολιτισμικά στοιχεία (Ουζμπέκοι, Τουρκμένοι, Τατζίκοι) κυρίως στο Βορρά, πληθυσμοί που η Άγκυρα θέλει να προσεγγίσει με ήπια ισχύ, προσφέροντας ένα μίγμα προστασίας και επενδύσεων, όπως κάνει στην Κεντρική Ασία. Άλλος στόχος είναι πολύ πιο πραγματιστικός: το μπλοκάρισμα ενός νέου μεταναστευτικού-προσφυγικού κύματος. Η Άγκυρα τα τελευταία χρόνια φιλοξενεί εκατομμύρια Σύρους και Ιρακινούς πρόσφυγες (έχει βέβαια μέρος ευθύνης καθώς αναμιγνύεται επιθετικά στις εκεί αναταραχές) και είναι σαφές πως δύσκολα θα αντέξει ακόμη μια προσφυγική ροή, όσα κεφάλαια και να της διαθέσει η Ευρωπαϊκή Ένωση ως «αντίτιμο». Τρίτος στόχος είναι η ενίσχυση του Τουρκοπακιστανικού άξονα, καθώς το Πακιστάν αποτελεί κεντρικό σημείο της ριζοσπαστικής εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας. Έτσι μια συναίνεση-συνεργασία στο Αφγανικό πεδίο, εκεί που το Πακιστάν θεωρεί ότι έχει μεγάλη πρόσβαση λόγω πολύχρονης στήριξης και ανοχής προς τους Ταλιμπάν θα είναι ιδανική επίλυση.
IFFRAS: Η ανίερη συμμαχία Κίνας, Τουρκίας και Πακιστάν, χρήζει ιδιαίτερης προσοχής
Το Ιράν έχει ίσως την πιο έντονη ιστορική σχέση με το Αφγανιστάν. Υπάρχει διπλό ενδιαφέρον: Αρχικά μεγάλο μέρος των Αφγανών είναι, σε διάφορους βαθμούς, περσικής παράδοσης (Χαζάροι, Αϊμάκ, Νουριστανοί, Παστούν, Τατζίκοι) ενώ οι γλώσσες τους έχουν περσικές ρίζες, με τη Νταρί, μια από τις δύο επίσημες του Αφγανιστάν, να είναι πολύ κοντά στα περσικά Φαρσί. Ακόμη οι Χαζάροι στο κεντρικό Αφγανιστάν είναι οι περισσότεροι Σιίτες οπότε το Ιράν που έχει αυτοχριστεί ως ο ηγέτης του Σιιτικού Ισλάμ, έχει ειδικό ενδιαφέρον για την προσέγγιση τους. Για το Ιράν αυτή η διπλή εθνοφυλετική και θρησκευτική σχέση με το Αφγανιστάν είναι πολύ σημαντική καθώς η χώρα αναζητά ανάλογα στηρίγματα σε όλη την περιφέρεια της, κατασκευάζοντας εδώ και δεκαετίες το δικό της αφήγημα περί μοναδικότητας εντός του Ισλαμικού κόσμου (κάτι που ισχύει).
Οι Ιρανοί βέβαια βλέπουν τους Ταλιμπάν με δυσπιστία, είχαν αρνηθεί να τους αναγνωρίσουν στο παρελθόν ενώ παραμένουν ανήσυχοι για τις φιλοδοξίες τους να επεκταθούν και στις γύρω χώρες. Εδώ έχουμε και μια ακόμη τοπική παραδοξότητα: Καθώς, μέχρι τη σημερινή επικράτηση των Ταλιμπάν, το Ιράν σιωπηλά αποδεχόταν έως και εν μέρει στήριζε τη δυτική παρουσία στο Αφγανιστάν καθώς αυτή διασφάλιζε μια εύθραυστη ισορροπία χωρίς θεολογικούς-εθνικιστικούς εξτρεμισμούς. Παρόλα αυτά η Τεχεράνη διατηρούσε ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας με τους Ταλιμπάν προσφέροντας ενίοτε και κάποια υποστήριξη, έστω και παρασκηνιακά, διαβλέποντας πως παραμένουν ισχυρός παράγοντας. Αποδεικνύοντας έτσι πως οι γειτονικές χώρες του Αφγανιστάν είχαν και έχουν μια πολύ πιο διαυγή εικόνα της κατάστασης εκεί, από τις αμερικανικές-δυτικές φαντασιώσεις.
Το Ιράν ακόμη, φιλοξενεί τους περισσότερους Αφγανούς πρόσφυγες από κάθε άλλη χώρα και το οικονομικό κόστος έχει βαρύνει την Τεχεράνη, οπότε είναι προς συμφέρον της να ανακόψει μια νέα ροή και ναι «πείσει» τους Αφγανούς να παραμείνουν στις εστίες τους. Τέλος το Ιράν έχει προσφέρει σημαντικά σε οικονομική ενίσχυση του Αφγανιστάν και διατηρεί μια αναπτυσσόμενη εμπορική σχέση (που έχει ξεπεράσει τα 5 δις δολάρια ετησίως) μαζί του. Όλα αυτά μαζί, συν μια σειρά άλλων καυτών ζητημάτων όπως ο περιορισμός του εμπορίου ναρκωτικών από το Αφγανιστάν, αλλά και η διευθέτηση των υδάτων της μεθοριακής περιοχής, δείχνουν πως το Ιράν, μαζί με το Πακιστάν είναι οι δύο χώρες που έχουν το πιο άμεσο και έντονο ενδιαφέρον για την επόμενη μέρα στη γεωγραφική αυτή ζώνη.
Για το Πακιστάν δεν θα πούμε πολλά, είναι η χώρα-πυρήνας του κινήματος των Ταλιμπάν, με όλη τη μεθοριακή της ζώνη να παραμένει ένα μικρό άβατο τους, και τα μεταξύ σύνορα διάτρητα. Το Πακιστάν στο Αφγανιστάν πάντα έβλεπε μια ευκαιρία να επιβληθεί και να το ελέγξει, απομακρύνοντας ταυτόχρονα την εκεί Ινδική επιρροή, η οποία είχε για ένα διάστημα εμφανιστεί. Το διπλό παιχνίδι του Πακιστάν με τους Ταλιμπάν και την Αλ Κάιντα αλλά και ένα σωρό άλλες φονταμενταλιστικές οργανώσεις είναι γνωστό πλέον, αλλά με διαφορετικές ερμηνείες. Η πιο αυστηρή θεωρεί το Πακιστάν μια εξωστρεφή Ισλαμική χώρα με τάσεις επικυριαρχίας η οποία είναι πρόθυμη να εξυπηρετήσει ριζοσπαστικά κινήματα στην περιφέρεια της ως ενδιάμεσα -proxy- δικής της παρέμβασης. Μια πιο ήπια αντίληψη, βλέπει τις εσωτερικές κοινωνικές και θρησκευτικές προστριβές στο Πακιστάν, οπότε αναγνωρίζει την ανοχή που δείχνει η χώρα στους Ταλιμπάν ως μια επιλογή ανάγκης για να αποφευχθεί και η εγχώρια φονταμενταλιστική έκρηξη.
Συνολικά, αυτό που βλέπουμε αυτές τις μέρες είναι όλο τον περίγυρο του Αφγανιστάν, από υπερδυνάμεις όπως τη Ρωσία και την Κίνα, ως περιφερειακές δυνάμεις, σαν την Τουρκία και το Ιράν και το Πακιστάν να σπεύδουν να καλύψουν το κενό επιρροής που έχει δημιουργηθεί και να σχεδιάσουν, όσο γίνεται βέβαια, ένα μέλλον για την πολύπαθη αυτή και πολυδιασπασμένη χώρα. Η οποία τελείως τυπικά ορίζεται με σύνορα, ενώ στην πράξη αποτελεί ένα ενδιάμεσο “μαξιλάρι” πολλών διακριτών πληθυσμών. Χωρίς βέβαια να είναι δεδομένο πως τα πλάνα αυτά θα συναντήσουν αυτούς τους αφγανικούς πληθυσμούς απόλυτα πρόθυμους να συνεργαστούν. Καθώς διατηρούν σε σημαντικό βαθμό την αυτονομία τους και τη θέληση τους για απεξάρτηση από κάθε ξένο, έστω και “συγγενή”.
Πάντως, αν είμαστε πραγματιστές πρέπει να αναγνωρίσουμε πως αυτή η πρόθεση για προσέγγιση των γύρω από το Αφγανιστάν χωρών είναι γεωγραφικά και πολιτισμικά πολύ πιο λογική από την Αμερικανική και Ευρωπαϊκή περιπέτεια των τελευταίων ετών. Όπου εκατοντάδες χιλιάδες πάνοπλοι «εξωγήινοι» και ακατανόητοι στις επιδιώξεις τους, προσγειώθηκαν στο Αφγανιστάν το 2001 για να το «απελευθερώσουν» και παρέμειναν 20 χρόνια σε ένα πολύμορφο και εξωφρενικό παίγνιο διεθνούς πολιτικής. Που τη μια υποσχόταν ασφάλεια, την άλλη ανάπτυξη, την άλλη ανεξαρτησία, την άλλη επιβουλή, την άλλη δομικές αλλαγές, την μεθεπομένη πολιτισμική επανάσταση, με ταυτόχρονη βροχή βομβών και σφαιρών. Αν κάτι μας έμαθε η ιστορία, είναι πως επιρροή στο Αφγανιστάν έχουν οι χώρες που γνωρίζουν που ακριβώς είναι και τι είναι, χωρίς να το ψάχνουν στο χάρτη.
Μπάιντεν για Αφγανιστάν: Δεν θα πολεμήσουμε για μια χώρα όταν οι ίδιοι οι πολίτες της δεν το κάνουν
