Η αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας ξεκίνησε μεν από τη διοίκηση, αλλά επεκτάθηκε στους στρατιωτικούς και οικονομικούς τομείς, όπως θα αναλύσουμε κάτοθι στις βασικές τους γραμμές, καθότι το θέμα από μόνο του είναι εκτενές.
Στρατός
Ο στρατός αποτελείτο από σώματα τα οποία στάθμευαν κατά μήκος των συνόρων και ονομάζονταν limitanei. Είχαν καταστεί ένα είδος τοπικής πολιτοφυλακής που στερείτο επαρκούς εκπαιδεύσεως και μαχητικού πνεύματος. Στελεχώνονταν κυρίως από χωρικούς που βρίσκονταν στην ανάγκη αμύνης για την υπεράσπιση της ζωής τους και κατ’ επέκταση της περιουσίας τους. Αυτοί δεν είχαν ιδιαίτερο λόγο να συγκρουστούν με εισβολείς σε άλλες, πέραν της δικής τους, επαρχίες. Οι limitanei δεν έπαψαν να υφίστανται επί Διοκλητιανού, αλλά όχι για το σκοπό που οργανώθηκαν αρχικώς.
Πολύ πιο σημαντικά ήταν τα σώματα των exercitus comitatenses τα οποία στάθμευαν στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας, αλλά όχι κάπου μόνιμα. Λειτουργούσαν ως ένας είδος εφεδρείας, πάντοτε έτοιμα να μεταβούν όπου απαιτείτο για να αντιμετωπίσουν μια απειλή, είτε ενισχύοντας τους limitanei για την απώθηση εξωτερικών εισβολέων, είτε για να καταπνίξουν στάσεις που απέβλεπαν στον θρόνο, εξ ου και η σπουδαιότητά τους. Αποτελούνταν από πεζικό κυρίως, αλλά και ιππικό, ενώ διέθεταν και μονάδες βαρύτατα οπλισμένων ανδρών.
Ακόμη, υπήρχε η πραιτωριανή φρουρά, μέχρι που την κατήργησε ο Μέγας Κωνσταντίνος μετά τη μάχη στη γέφυρα της Μιλβίας (28 Οκτωβρίου του 312 μ.Χ.), καθότι η προσήλωσή της στον εκάστοτε αυτοκράτορα ήταν επισφαλής. Δεν ήταν ελάχιστες οι περιπτώσεις όπου πραιτωριανοί φρουροί στρέφονταν εναντίον του, δείχνοντας την υποστήριξή τους σε σφετεριστές του θρόνου. Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος έδωσε γενικά μεγαλύτερη βαρύτητα στο σώμα των comitatenses έναντι των limitanei.
Πιο κάτω βρίσκονταν οι scholae και άλλες μονάδες επιλέκτων σωματωδών φρουρών που συμμετείχαν σε τελετουργικές υπηρεσίες. Πρώτιστο όμως μέλημά τους ήταν η προστασία του αυτοκράτορος, ο οποίος μπορούσε επίσης να τους έπαιρνε μαζί του σε εκστρατευτικές αποστολές, χρησιμοποιώντας τους και στο πεδίο της μάχης.
Στην κορυφή της στρατιωτικής ιεραρχίας, σε θέση ίσης δυναμικότητος με αυτή των πραιτωριανών επάρχων, ήταν οι magistri militum. Η ισχύς του βεβαίως μειωνόταν, αν ο ίδιος ο αυτοκράτωρ αναλάμβανε κατ’ επιθυμία του τα καθήκοντά τους. Μετά υπήρχαν οι κόμητες και έπονταν οι δούκες, ως διοικητές συνοριακών μονάδων σε διάφορες επαρχίες.
Οικονομία
Πρωταρχικά καθήκοντα της πολιτικής διοίκησης αποτελούσαν ο κρατικός προϋπολογισμός και η είσπραξη φόρων που απαιτούνταν για την υλοποίησή του. Ο κυριώτερος φόρος ήταν η annona, που εκείνη την εποχή – λόγω της πλήρους κατάρρευσης της νομισματικής οικονομίας που επέφερε η κρίση του τρίτου αιώνος – δινόταν σε είδος. Συνεπώς, η καταβολή του γινόταν συνήθως σε σιτηρά, λάδι και έτερα αγαθά, τα οποία λάμβανε το κράτος και διενέμε κατόπιν σε κρατικούς αξιωματούχους και στον στρατό.
Η συγκέντρωση της annona βασίστηκε σε ένα σύστημα που ονομάζετο capitatio-iugatio. Αυτό ξεκινούσε από μια τακτική απογραφή [indictio] που λάμβανε χώρα κάθε πέντε χρόνια (αργότερα έγινε κάθε δεκαπέντε). Κατά την απογραφή, η περιουσία καθενός γαιοκτήμονος αξιολογείτο ως προς την ποσότητα και την ποιότητα, λαμβάνοντας υπόψην και την ευφορία του εδάφους, όπως και το είδος του εργατικού δυναμικού. Ένας άντρας μετρούσε περισσότερο από μια γυναίκα και μια γυναίκα περισσότερο από ένα παιδί. To μέγεθος της φορολογικής υποχρέωσης καθοριζόταν περαιτέρω από τον αριθμό και το είδος των ζώων που χρησιμοποιούνταν για την καλλιέργεια.
Ο πραιτωριανός έπαρχος, σε συνεννόηση πάντοτε με τους αντίστοιχους φορείς της κεντρικής διοίκησης, ρύθμιζε και το ποσό του εισοδήματος που χρειαζόταν το κράτος ανά έτος από την περιοχή της εποπτείας του. Εν συνεχεία, το ποσό διαιρείτο με βάση το συνολικό αριθμό των γαιοκτημόνων και τα στοιχεία που είχαν συλλεχθεί κατά την απογραφή. Η υποχρέωση της είσπραξης των φόρων ανοίκε στους επαρχιακούς διοικητές. Τα μέλη των συμβουλίων κάθε πόλης [curiae] αναλάμβαναν κατόπιν τα υπόλοιπα, καθώς και την όλη ευθύνη, εάν το προκαθορισμένο ποσό δεν είχε συγκεντρωθεί. Δεν απουσίαζαν οι περιπτώσεις που κάποιοι εξ αυτών οδηγήθηκαν στην καταστροφή.
Ωστόσο, το σύστημα σχεδιάστηκε για να είναι δίκαιο προς τους ιδιοκτήτες γης, οι οποίοι φορολογούνταν όχι με βάση του τι πραγματικά αυτή παρήγαγε, αλλά με το τι μπορούσε να παράξει. Το αποτέλεσμα ενεθάρρυνε την παραγωγή μεγαλυτέρων ποσοτήτων, αφού ο φόρος, σε κάθε περίπτωση, θα παρέμενε ο ίδιος, ενώ περισσότερα προϊόντα από τις κτηματικές περιουσίες τους σήμαιναν αυτομάτως και περισσότερα κέρδη για τους ίδιους τους γαιοκτήμονες.
Το 301 μ.Χ. ο Διοκλητιανός προσπάθησε να σταματήσει τον τρομερό πληθωρισμό, εκδίδοντας μια λεπτομερή διαταγή που καθόριζε τις μέγιστες επιτρεπόμενες τιμές αγαθών και υπηρεσιών. Αυτή, φρόντισε να αποσταλεί σε όλες τις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας προς γνώσιν τόσο αξιωματούχων όσο και πολιτών. Ο σκληρός και απειλητικός τόνος του λεγομένου «διατάγματος τιμών» ήταν ενδεικτικός της σοβαρότητος του θέματος αλλά και του τρόπου με τον οποίον ο αυτοκράτωρ ήλπιζε να το αντιμετωπίσει. Αν και αρχικά η προσπάθειά του επέφερε κάποια αποτελέσματα, τελικώς κατέληξε σε αποτυχία.
Ταυτοχρόνως επεδίωξε και νομισματικές αλλαγές, αφού τα υπάρχοντα νομίσματα είχαν ουσιαστικώς αχρηστευτεί κατά την τελευταία πεντηκονταετία. Η αξία των νομισμάτων βασιζόταν στην καθαρότητα του μετάλλου και το βάρος του. Ο Διοκλητιανός εξέδωσε καινούριο από χρυσό καλής ποιότητας – ονομάστηκε aureus – το οποίο είχε βάρος 1/60 της λίβρας. Ήλπιζε να το διατηρήσει παρά τις πληθωριστικές πιέσεις, αλλά τα έσοδα της κυβέρνησης δεν επαρκούσαν για κοπή μεγάλου αριθμού, οπότε η προσπάθεια δεν τελεσφόρησε. Η δημιουργία του όμως δείχνει πως ο αυτοκράτωρ ήταν γνώστης των προβλημάτων ττου κράτους του, γιαυτό και το καθιέρωσε.
Αργότερα, ο Μέγας Κωνσταντίνος επρόκειτο να εφαρμόσει μια ανάλογη πολιτική, με τηνέκδοση ενός άλλου χρυσού νομίσματος, του solidus, που ζύγιζε το 1/72 της λίβρας. Eν αντιθέσει όμως με το aureus, το solidus παρέμεινε σταθερό εντός και εκτός αυτοκρατορίας, σε μεγάλο μέρος του μεσαιωνικού κόσμου. Η αξία του διατηρήθηκε έως την έναρξη της παρακμής του Βυζαντίου περί των μέσων του ενδέκατου αιώνος. Αυτή του η σταθερότητα αντικατοπτρίζει την τελική επιτυχία των οικονομικών μεταρρυθμίσεων που συνεισέφερε στη δύναμη της βυζαντινής οικονομίας και της γενικοτέρας ισχύος του κράτους.
