Ερ: Aκουσα πως το ανάστημα των αστροναυτών αυξάνει όσο βρίσκονται στο διάστημα. Είναι αλήθεια;
Απ: Ναι. Σε κατάσταση έλλειψης βαρύτητας οι μεσοσπονδύλιοι χόνδροι της σπονδυλικής στήλης χαλαρώνουν και η τελευταία επιμηκύνεται, με αποτέλεσμα αύξηση του αναστήματος κατά 2-5 εκατοστά! Η επιμήκυνση αυτή δεν είναι μόνιμη. Όταν ο αστροναύτης επιστρέφει στη Γη, οι σπόνδυλοι επανέρχονται ξανά στην κανονική τους θέση. Πάντως η αύξηση του αναστήματος σε τροχιά έχει και δυσάρεστες συνέπειες. Οι μύες του κάτω μέρους της πλάτης δεν επιμηκύνονται αντίστοιχα (τουλάχιστον αμέσως) για να «κάνουν χώρο» για τη σπονδυλική στήλη και το αποτέλεσμα είναι ισχυροί πόνοι στη μέση. Την πρώτη βδομάδα μιας διαστημικής πτήσης, σχεδόν όλοι οι αστροναύτες υποφέρουν από πόνους -και αρκετοί το θεωρούν ως το πιο ενοχλητικό πρόβλημα στην περίοδο προσαρμογής στην έλλειψη βαρύτητας. Εκτός από ασπιρίνες και παυσίπονα, οι αστροναύτες αντιμετωπίζουν το πρόβλημα κουλουριαζόμενοι και φέρνοντας τα γόνατα στο στήθος τους, διατείνοντας έτσι τους ραχιαίους μύες. Πολλοί αστροναύτες «δένονται» με βέλκρο σε αυτή τη στάση, όταν κοιμούνται.
Ερ: Οι διαστημικές στολές κατασκευάζονται με πρόβλεψη γι’ αυτή την αύξηση του αναστήματος;
Απ: Ναι. Οι μηχανικοί της NASA λαμβάνουν υπόψη τους την παροδική αύξηση του μήκους της σπονδυλικής στήλης, όταν συναρμολογούν τις διαστημικές στολές. Η στολή που χρησιμοποιεί ένας συγκεκριμένος αστροναύτης σε τροχιά είναι «ψηλότερη» από τη στολή που χρησιμοποιεί σε επίγεια εκπαίδευση.
Ερ: Η κυκλοφορία του αίματος διαταράσσεται στην έλλειψη βαρύτητας;
Απ: Ασφαλώς. Λόγω της έλλειψης βαρύτητας οι αστροναύτες νιώθουν σαν να στέκονται μονίμως με το κεφάλι προς τα κάτω. Ο λόγος είναι η μετατόπιση των σωματικών υγρών προς το άνω μέρος του σώματος και το κεφάλι. Στη Γη η βαρύτητα κρατά τα υγρά περιορισμένα στο κάτω μέρος και στα πόδια αλλά στην έλλειψη βαρύτητας τα υγρά διαμοιράζονται ομοιόμορφα στο σώμα. Τα πόδια αδυνατίζουν, ενώ το πάνω μέρος του σώματος φουσκώνει. Ολόκληρο το μυϊκό σύστημα του πάνω μέρους του σώματος πρήζεται. Οι αστροναύτες μοιάζουν με… μποντιμπίλντερ. Όμως το πρήξιμο αφορά και το κεφάλι. Τα πρόσωπα των αστροναυτών πρήζονται και η αίσθηση είναι δυσάρεστη, αλλά είναι μια κατάσταση στην οποία σιγά σιγά προσαρμόζεται κανείς.
Ερ: Ποια είναι η επίδραση στα κόκκαλα;
Απ: Ο σκελετός αδυνατίζει. Το ασβέστιο και τα άλλα συστατικά μειώνονται από την οστική μάζα, επειδή ο σκελετός δεν υφίσταται πιέσεις από τη βαρύτητα κι έτσι τα αποβάλλει. Η ίδια ακριβώς διαδικασία παρατηρείται στους κατάκοιτους ασθενείς -και πολλά πειράματα για την ανταπόκριση του οργανισμού σε κατάσταση έλλειψης βαρύτητας έχουν γίνει με ανθρώπους που έμειναν ξαπλωμένοι για πολύ καιρό. Σε διαστημικές αποστολές μικρής διάρκειας (π.χ. μιας εβδομάδας) όπως αυτές του διαστημικού λεωφορείου, η αποβολή ασβεστίου είναι αμελητέα, όμως υπάρχει σοβαρό πρόβλημα σε πολύμηνες αποστολές, όπως αυτές στον ρωσικό Μιρ. Οι μηχανισμοί αποβολής ασβεστίου δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς. Το πρόβλημα θα είναι εξαιρετικά σημαντικό σε μελλοντικές διαπλανητικές αποστολές, όπου οι αστροναύτες μπορεί να περάσουν πολλούς μήνες, ή και χρόνια, σε έλλειψη βαρύτητας και τελικά να προσβληθούν από οστεοπόρωση.
Ερ: Τι μπορεί να γίνει για να λυθεί το πρόβλημα;
Απ: Η ιδανικότερη λύση θα ήταν η ύπαρξη φυγοκέντρου στους διαστημικούς σταθμούς ή τα διαστημόπλοια, με την οποία οι αστροναύτες θα υποβάλλονταν σε τακτικές «δόσεις» βαρύτητας, ώστε το σώμα τους να μην «ξεχνά» και τα οστά τους να παραμένουν γερά. Όμως τεχνικοί και οικονομικοί λόγοι εμποδίζουν τη δημιουργία φυγοκέντρων και μέχρι σήμερα οι Ρώσοι κοσμοναύτες και οι Αμερικανοί αστροναύτες, που πραγματοποίησαν μακρόχρονες παραμονές σε τροχιά, γυμνάζονταν τακτικά. Η άσκηση με αντίσταση (ισοτονική), όπως το συνεχές βάδισμα σε κυλιόμενο διάδρομο, το στατικό ποδήλατο και ασκήσεις με ελατήρια και λάστιχα (ασκήσεις με βάρη δεν μπορούν να γίνουν σε κατάσταση έλλειψης βαρύτητας) αποδείχθηκαν επαρκείς μέθοδοι ενδυνάμωσης του σκελετού και μείωσης των δυσάρεστων φαινομένων.
Ερ: Ποιες είναι οι επιδράσεις της έλλειψης βαρύτητας στην καρδιά;
Απ: Στην έλλειψη βαρύτητας η καρδιά εξασθενεί, επειδή έχει να εκτελέσει πολύ μικρότερο έργο άντλησης του αίματος. Όμως η λειτουργία της επανέρχεται στο φυσιολογικό μετά την επάνοδο στη Γη. Πάντως σε μακρόχρονες αποστολές (πάνω από ένα μήνα) υπάρχουν ενδείξεις ότι η καρδιά εξασθενεί μη αναστρέψιμα.
Ερ: Ποιες είναι οι επιδράσεις στους αστροναύτες από την κοσμική ακτινοβολία;
Απ: Οι αστροναύτες σε χαμηλή τροχιά (όπως αυτοί στο διαστημικό λεωφορείο) είναι προστατευμένοι από την κοσμική ακτινοβολία χάρη στο μαγνητικό πεδίο της Γης. Σε χαμηλή τροχιά, κάθε αστροναύτης δέχεται τόση ακτινοβολία κάθε μέρα όση θα δεχόταν μέσα σε ένα χρόνο στο έδαφος. Εν γένει η δόση είναι αμελητέα.
Όμως τα πράγματα αλλάζουν, όταν υπάρχει έντονη ηλιακή δραστηριότητα. Μέχρι σήμερα δεν έχει σημειωθεί τέτοιο επείγον περιστατικό, αλλά αν τα επίπεδα ακτινοβολίας αυξηθούν απότομα λόγω αυξημένης ηλιακής δραστηριότητας, οι αστροναύτες πρέπει να επιστρέψουν εσπευσμένα στη Γη. Για το λόγο αυτό, οι αποστολές στη Σελήνη προγραμματίζονταν σε περιόδους χαμηλής ηλιακής δραστηριότητας για να μην είναι εκτεθειμένοι οι αστροναύτες σε αυτόν τον κίνδυνο. Σε περίπτωση κατασκευής βάσεων στη Σελήνη, οι εγκαταστάσεις πρέπει να είναι υπόγειες για την προστασία από την ακτινοβολία, ενώ σε περίπτωση επανδρωμένων διαπλανητικών αποστολών (π.χ. στον Aρη), τα σκάφη πρέπει να διαθέτουν καταφύγια με ειδική θωράκιση για επείγοντα περιστατικά αυξημένης ηλιακής δραστηριότητας.
Ερ: Ποιες είναι οι επιδράσεις της έλλειψης βαρύτητας στην πίεση του αίματος;
Απ: Μηδαμινές. Εκτός, βέβαια, αν θεωρήσουμε ότι το στρες σε κρίσιμες φάσεις της αποστολής αυξάνει την πίεση -πράγμα που συμβαίνει συχνά!