Ιστορικό άρθρο Π&Δ: ΚΥΠΡΟΣ 1974 ΑΤΤΙΛΑΣ 1

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο τεύχος της ΠΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΗΜΑ Νο83, τον Σεπτέμβρη του 1991, και αφορά την την τουρκική εισβολή στην Κύπρο τον Ιούλιο του 1974 και ειδικότερα το κομμάτι των επιχειρήσεων. Ακολουθεί το αυθεντικό κείμενο για μια ακόμη ηρωϊκή αλλά μάταιη στιγμή των Ενόπλων Δυνάμεών μας, έτσι όπως δημοσιεύτηκε στο περιοδικό μας…
ΚΥΠΡΟΣ 1974 ΑΤΤΙΛΑΣ 1
Του Σάββα Δ. Βλάσση
ΣΑΒΒΑΤΟ 20 ΙΟΥΛΙΟΥ 1974
Βλέποντας στην Κύπρο τ’ ανησυχητικά αυτά σημάδια, αποκτάται επαφή με την Αθήνα όπου και αναφέρονται οι κινήσεις των τουρκικών πλοίων. Οι κινήσεις αυτές εκτιμώνται ως άσκηση και δεν σημειώνεται καμία αντίδραση. Στις 01:30 τα 11 εξακριβωμένα ίχνη πλοίων που έπλεαν προς Κυρήνεια βρίσκονται 35 μίλια BA και κατευθύνονται προς αυτή. Μισή ώρα αργότερα τα 6 πλοία που έπλεαν προς Αμμόχωστο, αλλάζουν την πορεία τους σε ΒΔ, απομακρυνόμενα από το νησί. Αργότερα θα γίνει γνωστό ότι επρόκειτο για 6 εμπορικά πλοία που είχαν σταλεί για να παραπλανήσουν τις ελληνικές δυνάμεις γιά την περιοχή απόβασης. Στις 04:30 τα 11 πλοία βρίσκονται σε απόσταση 10-12 μιλίων και παραμένουν μέσα στα χωρικά ύδατα της Κύπρου. Παρά τις συνεχείς αναφορές του ΓΕΕΦ στην Αθήνα καμία αντίδραση δεν σημειώνεται.
Στις 05:25 η περιοχή Κυρήνειας αφυπνίστηκε από τις σφοδρές εκρήξεις που προκάλεσαν οι βόμβες των τουρκικών αεροπλάνων, το έργο των οποίων υποστηρίζουν τα τουρκικά πλοία. Στόχοι τους ήταν η έδρα του 3ου Τακτικού Συγκροτήματος και το στρατόπεδο του 252 ΤΠ. Οι δυνάμεις της ΕΦ που βρίσκονταν στην περιοχή, τη στιγμή της τουρκικής εισβολής, ήταν αισθητά μειωμένες λόγω του πραξικοπήματος που είχε εκδηλωθεί. Συγκεκριμένα υπήρχαν:
– 3 Τάγματα Πεζικού από τα 5 που προέβλεπαν τα σχέδια
– 1 Λόχος Καταδρομών της 31 M.K. στη Μονή Χρυσοστόμου από τις 3 Μοίρες που προβλεπόταν στον Πενταδάκτυλο. Σκοπός τους ήταν η κατάληψη σημαντικών τουρκοκυπριακών θέσεων στην οροσειρά.
– 1 Μοίρα Παράκτιου Πυροβολικού στη Μονή Αχειροποιήτου.
– 1 Μοίρα Ορεινού Πυροβολικού στην περιοχή Βόσπορος.
– 2 Πυροβολαρχίες Ορεινού Πυροβολικού στις θέσεις Μύρτου και Συγχαρί που δεν προβλεπόταν από τα σχέδια.
– Αριθμός παλιών τεθωρακισμένων οχημάτων.
– Αριθμός εφέδρων που είχαν ήδη κληθεί (οι ευρισκόμενες στην περιοχή μονάδες δεν είχαν αποκτήσει εμπόλεμη σύνθεση).
– 2 τορπιλάκατοι με έδρα το Ναυτικό Σταθμό Κυρήνειας.
Το πρώτο κύμα της αποβατικής δύναμης με 1 αρματαγωγό, 2 οπλιταγωγά και 20 αποβατικά πλοιάρια, με 3000 περίπου άνδρες, συνοδευόταν από 5 αντιτορπιλικά και 2 κανονιοφόρους. Γύρω στις 06:30 μια ομάδα βατραχανθρώπων στάλθηκε για αναγνώριση του βυθού στην περιοχή της ακτής Πεντεμιλίου και εξουδετέρωση τυχόν υπονομευτικών εκρηκτικών. Τελικά δεν συναντάται κανένα εμπόδιο και οι βατραχάνθρωποι αφού αποβιβαστούν στην ακτή τοποθετούν κατατοπιστικά σήματα και αποχωρούν.
Στις 07:30 περίπου μια κανονιοφόρος προσεγγίζει την ακτή για αναγνώριση και μόλις αποχωρεί αρχίζει σφοδρός βομβαρδισμός από τα τουρκικά αντιτορπιλικά. Αμέσως μετά το μπαράζ στις 08:00 οι Τούρκοι επιχειρούν αρχικά την απόβαση στην περιοχή Γλυκιώτισσας όπου σχεδόν μπροστά της βρίσκεται το τουρκοκυπριακό χωριό Τέμπλος και στο βάθος επί του Πενταδακτύλου το κατεχόμενο από τους Τούρκους φρούριο του Αγ. Ιλαρίωνα. H ακτή αυτή όμως ήταν ακατάλληλη για απόβαση λόγω της ύπαρξης βράχων και υφάλων. Τα 5 αποβατικά LCU κρατούνται σε απόσταση από την ακτή και στρέφουν δυτικά προς την περιοχή Πεντεμίλι. Από την ακτή εκδηλώνεται πυρ ελαφρών όπλων της ΕΦ, με αποτέλεσμα την πρόκληση τρομακτικών απωλειών στους Τούρκους. Από τους 600 στρατιώτες που υπολογίζεται ότι μετέφεραν, τ’ αποβατικά αυτά μόνο 120 περίπου θα καταφέρουν ν’ αποβιβαστούν. Στο μεταξύ η πρώτη κυπριακή αντίδραση ήταν η αποστολή των δύο τορπιλακάτων εναντίον της αποβατικής δύναμης.
Τα σκάφη αυτά βρίσκονταν από τις 20:30 της προηγούμενης ημέρας σε κατάσταση αυξημένης ετοιμότητας. Έτσι στις 05:00 τα σκάφη T1 και T3 που βρίσκονταν στην Κυρήνεια έλαβαν διαταγή να αποπλεύσουν και να επιτεθούν. Πράγματι μετά από 5 λεπτά τα σκάφη ακολουθούσαν ανατολική κατεύθυνση. Στις 05:15 εντοπίζονται από εχθρικά αεροπλάνα, ενώ έχουν καλύψει περίπου 2 ν.μ. και βάλλονται. Μετά από ένα λεπτό η T1 που βρισκόταν 500 μέτρα πίσω από την προπορευόμενη T3 δέχεται καίρια πλήγματα και αχρηστεύεται ο ένας κινητήρας με το πηδάλιο, ενώ τραυματίζονται αρκετά μέλη του πληρώματος. O κυβερνήτης στρέφει το σκάφος προς την ακτή καθώς αυτό βυθίζεται και εγκαταλείπεται. H T3 συνεχίζει την πορεία της ετοιμαζόμενη για βολή, δεχόμενη συνεχώς πυρά από τα εχθρικά αντιτορπιλικά και αεροπλάνα. Στις 05:23, ενώ απέχει 2 ν.μ. από το στόχο της πλήττεται και βυθίζεται με τα 9 από τα 10 μέλη του πληρώματός της νεκρά.
Στην ακτή του Πεντεμιλίου, το πρώτο αποβατικό φτάνει γύρω στις 08:30 από το οποίο αποβιβάζονται 62 στρατιώτες και ένας εκσκαφέας για να προετοιμάσει το έδαφος για την απόβαση οχημάτων και αρμάτων. Παράλληλα με την απόβαση στρατιωτών από τη θάλασσα στις 09:30 καταφθάνουν ελικόπτερα προερχόμενα από πλοία της αποβατικής δύναμης, με ενισχύσεις που αποβιβάζονται στους λοφίσκους της περιοχής. Από εκεί μπορούν να ελέγχουν την κίνηση στη γύρω περιοχή. Το Γ.Ε.Ε.Φ. βλέποντας ότι παρά τις προειδοποιήσεις προς την Αθήνα, η Ελλάδα δεν είχε ακόμα ενεργοποιηθεί, προχωρεί σε εκτίμηση της κατάστασης. Λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που επικρατούσαν θέτει σε εφαρμογή το μόνο ενδεδειγμένο αμυντικό ελιγμό που συνίσταται στην ταυτόχρονη εξάλειψη της απειλής στην περιοχή απόβασης στην Κυρήνεια και της απειλής στο σημαντικότερο τουρκοκυπριακό θύλακα Λευκωσίας.
Για την επίτευξη των παραπάνω διατάσσεται: α) η αποστολή στην περιοχή απόβασης διαφόρων τμημάτων, β) η εκτέλεση επίθεσης στο Κιόνελι από την ΕΛΔΥΚ σε συνεργασία με την 23 EMA για την αποκοπή των τουρκοκυπριακών θέσεων και γ) την προπαρασκευή της τελικής επίθεσης με την έλευση της νύχτας. Στο μεταξύ οι μονάδες που βρίσκονταν στην περιοχή απόβασης προσπαθούν ν’ αντιδράσουν, αλλά αντιμετωπίζουν προβλήματα από τις αεροπορικές επιθέσεις των τουρκικών αεροσκαφών. H Μοίρα Πυροβολικού που έδρευε στη Μονή Αχειροποίητου πριν προλάβει να κινητοποιηθεί είχε δεχθεί αεροπορική επίθεση και διαλύθηκε. H Μοίρα Ορεινού Πυροβολικού της περιοχής Βόσπορου αφού διήνυσε περίπου 10 χλμ. έταξε τα πυροβόλα της στο χώρο Φτέρυχα. Στη διαδρομή της έχασε ένα πυροβόλο κοντά στο χωριό Καζαφάνι λόγω βλάβης του ρυμουλκού οχήματος, ενώ ένα ακόμη αφέθηκε κοντά στη Λάπηθο για τον ίδιο λόγο.
Το πλήρωμα του δεύτερου πυροβόλου κατάφερε να βάλει 3 φορές εναντίον ενός αντιτορπιλικού πριν πάθει ζημιά κι αχρηστευθεί. Οι βολές αυτές φαίνεται ότι εμπόδισαν το τουρκικό αρματαγωγό να προσεγγίσει στην ακτή, πράγμα που επιχείρησε δύο φορές, κι έτσι δεν αποβιβάστηκαν άρματα όπως είχε προβλεφθεί. Αμέσως μόλις τάχθηκε η υπόλοιπη Μοίρα, άρχισε βολές εναντίον των τουρκικών σκαφών τα οποία εκείνη τη στιγμή επιχειρούσαν απόβαση νέων δυνάμεων. Χάρη στο φράγμα πυρός που δημιουργήθηκε, τ’ αποβατικά ανέστρεψαν και κλήθηκαν τα αντιτορπιλικά με τα αεροπλάνα να εξουδετερώσουν τη Μοίρα. Από το μπαράζ που ακολούθησε δημιουργήθηκαν ορισμένες απώλειες, ενώ από τις βόμβες ναπάλμ των αεροπλάνων εξαπλώθηκε μεγάλη πυρκαγιά στις πλαγιές του Πενταδακτύλου που δημιούργησε προβλήματα στις ελληνοκυπριακές δυνάμεις.
Το πρώτο οργανωμένο πυρ από τη πλευρά της Ε.Φ. εκδηλώθηκε στο χώρο απόβασης γύρω στις 09:30. Όπως φαίνεται οι Τούρκοι δεν ήταν προετοιμασμένοι να συναντήσουν αντίσταση και υπέστησαν βαρύτατες απώλειες, που αυξήθηκαν περισσότερο όταν το πυροβολικό της Ε.Φ. άνοιξε πυρ εναντίον των αποβιβασθέντων τμημάτων. Πανικός απλώθηκε στις τάξεις τους, όταν τα αντιτορπιλικά, ανοίγοντας πυρ προκειμένου να εξουδετερώσουν τις ελληνικές δυνάμεις, χτυπούσαν τα τουρκικά τμήματα που βρίσκονταν στην ακτή. Παρ’ όλα αυτά οι ελληνοκυπριακές δυνάμεις στην περιοχή ήταν μικρές και δεδομένης της συνεχούς άφιξης νέων τουρκικών δυνάμεων η θέση τους σταδιακά χειροτέρευε.
Την ίδια στιγμή που τουρκικά αεροπλάνα έπλητταν στόχους στην περιοχή Κυρήνειας, άλλα αεροσκάφη βομβάρδιζαν στόχους στη Λευκωσία. Τέτοιοι στόχοι ήταν το στρατόπεδο της ΕΛΔΥΚ, το αεροδρόμιο, και κάθε κίνηση στρατιωτικών οχημάτων που εμφανιζόταν. Αμέσως μετά στις 06:07 μεταγωγικά αεροπλάνα άρχισαν τη ρίψη αλεξιπτωτιστών μεταξύ Λευκωσίας και Μπογαζίου, Μιας Μηλιάς και Γερολάκκου. Ισχυρή δύναμη έπεσε κυρίως στην περιοχή Αγύρτας ώστε να εξασφαλιστεί ο πρόχειρος αεροπορικός διάδρομος που υπήρχε εκεί κι αργότερα ακολούθησαν δεκάδες ελικόπτερα που μετέφεραν ποσότητες οπλισμού και προμηθειών. Οι αλεξιπτωτιστές ανενόχλητοι επιβιβάζονταν σε λεωφορεία που είχαν αφεθεί στην περιοχή από την προηγούμενη ημέρα και κατευθύνονταν στο φρούριο του Αγ. Ιλαριώνα. ‘ν και η ρίψη γινόταν κάτω από ευνοϊκές καιρικές συνθήκες και παρά την έλλειψη αντιαεροπορικών πυρών στην περιοχή, σημειώθηκαν πολλά λάθη, μ’ αποτέλεσμα να πέσουν αλεξιπτωτιστές πολύ μακριά από τις ζώνες ρίψης και να εξουδετερωθούν εύκολα από τους πολίτες και την ΕΦ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ρίψη 120 περίπου αλεξιπτωτιστών κοντά στο χωριό Μια Μηλιά.
Οι κάτοικοι του χωριού αντιλήφθηκαν τη ρίψη και με ό,τι οπλισμό διέθεταν άνοιξαν πυρ. Το αποτέλεσμα ήταν, από την παραπάνω δύναμη, οι 80 να βρουν το θάνατο πριν αγγίξουν το έδαφος οι 13 χτυπήθηκαν στο έδαφος, ένας πιάστηκε αιχμάλωτος και οι υπόλοιποι διέφυγαν. Επίσης πολλοί αλεξιπτωτιστές, αφού συγκεντρώνονταν στο έδαφος λόγω κακού προσανατολισμού προωθούνταν σε λάθος κατεύθυνση ή αποκόπτονταν πίσω από τις γραμμές της ΣΦ. Μεγάλη εντύπωση εξάλλου, δημιούργησε το γεγονός ότι μεγάλος αριθμός αλεξιπτωτιστών που ρίφθηκε μεταξύ Κιόνελι και Λευκωσίας, έπεσε πάνω στους ευκάλυπτους που βρίσκονται κατά μήκος του δρόμου, μ’ αποτέλεσμα να βρουν το θάνατο ή να τραυματιστούν, ενώ όλη η πεδιάδα απλωνόταν στην περιοχή χωρίς κάποιο εμπόδιο. Συνολικά υπολογίζεται ότι σ’ αυτήν την ρίψη, έπεσε δύναμη 700 περίπου αλεξιπτωτιστών που παρά την έλλειψη αντιαεροπορικών πυρών υπέστη σημαντικές απώλειες.
Στις συνοικίες της Λευκωσίας είχαν ξεσπάσει ήδη σφοδρές συγκρούσεις. Αν και οι Τούρκοι είχαν πετύχει να αιφνιδιάσουν, από την πρώτη στιγμή των μαχών επικράτησε ενθουσιασμός στον πληθυσμό και χιλιάδες πολίτες έσπευσαν να παρουσιαστούν στις μονάδες τους, ή πήγαιναν κατευθείαν στις περιοχές των συγκρούσεων. Οι μάχες σημειώνονταν κατά μήκος της ‘Πράσινης Γραμμής’ που είχε δημιουργηθεί από το 1963 και έτεμνε οριζόντια την πρωτεύουσα. Από την τουρκική πλευρά η γραμμή είχε ενισχυθεί με την κατασκευή οχυρώσεων. H αντίσταση των Ελληνοκύπριων στην περιοχή ήταν ανοργάνωτη και ασυντόνιστη καθώς η επαφή μεταξύ των μονάδων σε διάφορες συνοικίες ήταν ανύπαρκτη. Τον πρώτο λόγο είχε η ανάληψη πρωτοβουλίας από τους επικεφαλής των μονάδων. Το αποτέλεσμα αυτής της ανεξέλεγκτης κατάστασης ήταν να χαθεί η ευκαιρία κατάληψης θέσεων στην τουρκική γραμμή της πόλης, πέρα από τη ‘Πράσινη γραμμή’, όταν οι Τουρκοκύπριοι υποχώρησαν προκειμένου να μην υπερφαλαγγιστούν κι αποκοπούν λόγω της επίθεσης που εκδήλωνε εκείνη την ώρα η ΕΛΔΥΚ κατά του Κιόνελι. Το στρατόπεδο της ΕΛΔΥΚ αποτέλεσε πρωταρχικό στόχο των τουρκικών αεροσκαφών, αλλά ο Διοικητής είχε διατάξει την εκκένωσή του με αποτέλεσμα την μη ύπαρξη απωλειών. Στην περιοχή του στρατοπέδου κατέφθασαν 19 άρματα T-34 της 23 EMA που στις 07:30 άρχισαν να βάλλουν κατά του κοντινού στρατοπέδου της ΤΟΥΡΔΥΚ που είχε εγκαταλειφθεί. Μετά από λίγο ξεκίνησε η επίθεση κατά του Κιόνελι στην οποία συμμετείχαν 550 άνδρες της ΕΛΔΥΚ, ένας Λόχος της ΕΦ και 15 άρματα.
Οι επιτιθέμενοι έπρεπε να καλύψουν μια απόσταση 6 χλμ. περίπου σε έδαφος εντελώς επίπεδο και ακάλυπτο, προσφέροντας όμως έτσι εύκολη λεία για τα εχθρικά αεροπλάνα. Σε σύντομο χρόνο οι Έλληνες έχουν καλύψει μεγάλη απόσταση, όταν παρουσιάστηκε απροσδόκητος νέος στόχος από τους αλεξιπτωτιστές που εκείνη τη στιγμή ρίχνονταν μπροστά ή ανάμεσα στις γραμμές. Οι Τούρκοι φαίνεται ότι δεν είχαν πληροφορηθεί για την προέλαση των ελληνικών δυνάμεων μ’ αποτέλεσμα μεγάλος αριθμός αλεξιπτωτιστών να εξοντωθεί μέχρι ενός. Παρά τη σφοδρότητα των τουρκικών πυρών, η ελληνική προέλαση ήταν ραγδαία και προκάλεσε τον πανικό στους αμυνόμενους. Στην προώθησή τους τα πεζοπόρα τμήματα σε συνεργασία με τα τεθωρακισμένα εξουδετέρωσαν μεγάλο αριθμό εστιών αντίστασης. Τελικά όμως η ΕΛΔΥΚ κάτω από την πίεση των αεροπορικών βομβαρδισμών, των πυκνών επίγειων πυρών και από την υπάρχουσα αντιαρματική υποδομή συμπτύσσεται. Μέχρι το μεσημέρι ενθουσιασμός επικρατούσε στις τάξεις των ελληνικών δυνάμεων λόγω των επιτυχιών. Οι απώλειες ήταν λίγοι νεκροί και μερικές δεκάδες τραυματίες, ενώ κανένα άρμα δεν είχε καταστραφεί.
Έτσι αρχίζει η ανασύνταξη της ΕΛΔΥΚ και της 23 EMA με σκοπό την ανάληψη νέας επίθεσης το απόγευμα. Στο διεθνές αεροδρόμιο της Λευκωσίας που αποτελούσε έναν από τους σημαντικότερους στόχους, στάλθηκε για την άμυνα ένας Λόχος καταδρομέων. Παράλληλα ο διοικητής, οργάνωσε ειδική δύναμη με οχήματα, σε διαρκή ετοιμότητα για την ταχεία εξουδετέρωση αλεξιπτωτιστών, ενώ για ν’ αποτραπεί η προσγείωση τουρκικών μεταγωγικών τοποθετήθηκαν στους αεροδιαδρόμους επιβατικά αεροπλάνα. Τελικά όμως δεν πραγματοποιήθηκε στο αεροδρόμιο κάποια επιχείρηση. Στους υπόλοιπους τουρκοκυπριακούς θύλακες του νησιού, προωθούνταν κι εκεί τοπικές δυνάμεις της ΕΦ καθώς και επιστράτων. Στην πόλη και την επαρχία της Πάφου όπου οι Τουρκοκύπριοι ήταν πολύ περισσότεροι σε ποσοστό (αποτελούσαν το 30% περίπου) από άλλες περιοχές, είχαν διατηρηθεί ισχυρές αμυντικές περιοχές τόσο μέσα στις συνοικίες της πόλης, όσο και σε γύρω ημιορεινά τουρκοκυπριακά χωριά. Στην Πάφο υπήρχαν 2 περίπου τάγματα ενόπλων που διέθεταν και Τούρκους αξιωματικούς για τη στελέχωση του τοπικού αρχηγείου με τα σημαντικά συστήματα επικοινωνιών που διέθετε. Στην περίμετρο και σε καίρια σημεία είχαν δημιουργηθεί ισχυρά πολυβολεία και η αντίσταση ήταν μεγάλη.
Στην περιοχή της Μόρφου διεξάγονταν εκαθαριστικές επιχειρήσεις σε διάφορες θέσεις τουρκοκυπριακών χωριών. Ιδίως στη Λεύκα που λέγεται ότι ήταν το πιο ισχυρό οχυρό των Τούρκων μετά τη Λευκωσία, μαίνονταν σκληρές μάχες. ‘λλες συγκρούσεις διεξάγονταν στα χωριά Καζιβερά, Κόκκινα και Λιμνίτη που ήταν οχυρωμένα. Στη Λεμεσό στον τουρκικό τομέα της οποίας υπήρχαν περίπου 6500 Τουρκοκύπριοι και 1000 ένοπλοι, στις 10:00 πήρε διαταγή το 203 Τάγμα Εφεδρείας που απαρτίζονταν από 450 αγωνιστές της EOKA B’, να επιτεθεί. H αντίσταση ήταν μεγάλη με τις σκληρότερες μάχες να διεξάγονται στα δυτικά όρια του τουρκικού τομέα. Στο χωριό Αυδήμου δυτικά της Λεμεσού όπου βρισκόταν το κέντρο εκπαίδευσης των Τουρκοκυπρίων όλης της επαρχίας, έγινε επίθεση από 100 περίπου άνδρες της EOKA B’. H επίθεση πέτυχε και συνελήφθησαν περισσότεροι από 200 Τουρκοκύπριοι στρατιώτες, ενώ βρέθηκαν σημαντικές ποσότητες πυρομαχικών και όπλων. Στην Αμμόχωστο οι Τουρκοκύπριοι που ανέρχονταν σε 7000 περίπου ήταν συγκεντρωμένοι κυρίως μέσα στην παλιά πόλη. Γύρω στις 08:00 άρχισε σφοδρή ανταλλαγή πυρών κι από τις δύο πλευρές.
Οι Τουρκοκύπριοι βρίσκονταν καλά οχυρωμένοι, ενώ οι δυνάμεις της ΕΦ βρίσκονταν ακάλυπτες. Παρ’ όλα αυτά εξαπέλυσαν επίθεση μαζί με ορισμένα άρματα μάχης. Από τις 04:45 ενημερώθηκε επίσημα ο Έλληνας πρεσβευτής από τον Τούρκο υπουργό Εξωτερικών σχετικά με την επέμβαση και στις 05:10 μεταδόθηκε μήνυμα του Ετζεβίτ. Στην Αθήνα συγκλήθηκε στις 07:15 σύσκεψη με την παρουσία ορισμένων Αμερικανών αξιωματούχων. H σύσκεψη που κράτησε μισή περίπου ώρα περιορίστηκε στις υποδείξεις της αμερικανικής πλευράς για αναζήτηση συμβιβαστικής λύσης. Αμέσως μετά πραγματοποιείται Πολεμικό Συμβούλιο στο οποίο προτείνεται να αναγγελθεί η Ένωση της Κύπρου, γιά εκφοβισμό των Τούρκων, χωρίς όμως να πραγματοποιηθεί και η κήρυξη γενικής επιστράτευσης. Με την επιστράτευση συμφώνησαν όλοι, αλλά εκφράστηκαν αντιρρήσεις κατά το πόσο ήταν δυνατή η επιτυχία της, αφού δεν είχε προηγηθεί καμία προετοιμασία. Στις 11:00 η επιστράτευση από μερική γίνεται γενική.
Στο μεταξύ από το πρωί είχαν αρχίσει οι πτήσεις περιπολίας της Π.Α. για τυχόν προσέγγιση τουρκικών σχηματισμών, ενώ η μοίρα μαχητικών με τα 20 F-84F του Σχεδίου ‘K’ που από τις 18 Ιουλίου βρισκόταν στο αεροδρόμιο Καστελίου, τέθηκε σ’ ετοιμότητα άμεσης απογείωσης. Τα 3 υποβρύχια που περιπολούσαν στην επιφάνεια στην περιοχή μεταξύ Κρήτης και Ρόδου, έλαβαν γύρω στις 07:00 εντολή να καταδυθούν και μετά από μια ώρα πληροφορούνταν για την τουρκική εισβολή. Το αρματαγωγό ‘Λέσβος’ που είχε αποπλεύσει από το απόγευμα της προηγούμενης από το λιμάνι της Αμμοχώστου μεταφέροντας στην Αθήνα 450 άνδρες της ΕΛΔΥΚ και ενώ βρισκόταν σ’ απόσταση 50 ν.μ. από την Κύπρο, διατάχθηκε στις 09:30 να επιστρέψει στην Πάφο. O Ελληνικός λαός μόνο στις 11:00 πληροφορήθηκε επίσημα για τα γεγονότα που διαδραματίζονταν στην Κύπρο. Από τ’ ανακοινωθέντα της ηγεσίας σχηματιζόταν η εντύπωση ότι είχε αποφασιστεί πολεμική αναμέτρηση με την Τουρκία. Αντίθετα οι Τούρκοι με ξεκαθαρισμένους στόχους δρούσαν ανεμπόδιστα απ’ οποιονδήποτε παράγοντα, αφού οι αμερικάνικες και αγγλικές δυνάμεις που βρίσκονταν στην περιοχή της Κύπρου, δεν έκαναν τίποτα για να ματαιωθεί η εισβολή.
Το ΓΕΕΦ από την πρώτη στιγμή της εισβολής έχει αποστείλει στην περιοχή απόβασης τα εξής τμήματα:
– Το 281 Τ.Π. από τη Μύρτου.
– Το 286 ΜΤΠ από τη Λευκωσία.
– Μια Διλοχία του 316 ΤΠ από τη Μόρφου.
– Ένας ουλαμός αρμάτων από τη Βασιλεία.
– Το 306 T.E. και μια διμοιρία όλμων 4,2” από την περιοχή της Κλετίνης.
– Μια διμοιρία Μηχανικού μαζί μ’ έναν εκσκαφέα με εκρηκτικά για την καταστροφή αρμάτων και την προπαρασκευή καταστροφών.
Από τις δυνάμεις αυτές το 281 Τ.Π. δέχθηκε σφοδρή αεροπορική επίθεση και στη διάβαση Πανάγρων σχεδόν διαλύεται. Το 286 ΜΤΠ είχε την ίδια τύχη και κοντά στο χωριό Κοντεμένος καταστρέφεται σχεδόν ολοκληρωτικά. Το 316 Τ.Π. αφού μάζεψε τα υπολείμματα του 281 Τ.Π. που συνάντησε στο δρόμο του, λίγο πριν το Πεντεμίλι αιφνιδιάζεται από πυρά τουρκικού οδοφράγματος και αυτοδιαλύεται προσωρινά. Οι άνδρες του επανασυγκεντρώθηκαν αργότερα, αλλά δεν μπόρεσαν να συνδεθούν με το 251 Τ.Π. Οι κάτοικοι της Κυρήνειας από τις 9:00 είχαν αρχίσει να εγκαταλείπουν την πόλη, κατευθυνόμενοι προς το Πέλλα ΠαΪς όπου συγκεντρώνονταν οι τραυματίες από τη μάχη καθώς και έφεδροι που περίμεναν να συγκροτηθούν σε μονάδες. Ήδη οι Τούρκοι είχαν αιχμαλωτίσει έναν αριθμό κατοίκων της περιοχής Πεντεμίλι και είχαν σκοτώσει κατοίκους εν ψυχρώ. Το 251 Τ.Π. που μάχεται στην περιοχή απόβασης δέχεται μεγάλη πίεση τόσο από τα πυρά των Τουρκοκυπρίων που βρίσκονταν στον Αγ. Ιλαρίωνα, όσο και από τα τουρκικά αεροπλάνα και πλοία. Έτσι δεν μπορεί να αναπτυχθεί κι αναγκάζεται να συμπτυχθεί προς τους πρόποδες του Πενταδακτύλου. Καταφέρνει πάντως να αναχαιτίσει τους εισβολείς έξω από το χωριό Αγ. Γεώργιος. Από την περιοχή Τρίκωμου-Αμμοχώστου αποστέλλονται ενισχύσεις προς την περιοχή του Πενταδακτύλου μαζί με άλλα τμήματα που πιέζουν τις τουρκικές δυνάμεις που μάχονται στην περιοχή.
Από τις 05:30 εξάλλου αρχίζουν να συγκεντρώνονται οι καταδρομείς που λόγω του πραξικοπήματος βρίσκονταν εκτός θέσεως στη Λευκωσία. Αφού χάθηκε πολύτιμος χρόνος για τη συγκέντρωση των ανδρών και κάποιων κρίσιμων ειδικοτήτων, οι τρεις Μοίρες Καταδρομών κινήθηκαν, με πρωτοβουλία του Διοικητή του Βόρειου Συγκροτήματος, προς την κατεύθυνση των στενών της Αγύρτας. Αποστολή τους ήταν ν’ αποκόψουν τη μόνη κατεύθυνση συνένωσης των αποβιβαζομένων δυνάμεων με το θύλακα Λευκωσίας. Με την ενέργεια αυτή αποκλειόταν η ταχεία διερεύνηση του προγεφυρώματος, ενώ παράλληλα δημιουργούνταν ευνοϊκές προϋποθέσεις για την επίθεση κατά του προγεφυρώματος σε συνδυασμό με άλλες δυνάμεις. Στην περιοχή του Πεντεμίλου η δράση της ΕΦ είχε φέρει σε δύσκολη θέση τους Τούρκους στρατιώτες που είχαν αποβιβαστεί.
Στην ακτή βρισκόταν ένα τάγμα πεζοναυτών και τρία τάγματα πεζικού με 10 άρματα και 10 οχήματα προσωπικού. Με την εκφόρτωση των εφοδίων και υλικών, τα τουρκικά αποβατικά στράφηκαν προς τη Μερσίνα για τη μεταφορά του δεύτερου αποβατικού κύματος. Με την έλευση της νύχτας η κατάσταση των μονάδων στην ακτή έγινε απελπιστική και η αγωνία τους κορυφώθηκε περιμένοντας την ελληνική αντεπίθεση. Είχαν καταφέρει να εδραιωθούν σε μία μικρή έκταση βάθους λίγων εκατοντάδων μέτρων κι είχαν δημιουργήσει πρόχειρες οχυρές θέσεις. H προχειρότητα με την οποία είχε πραγματοποιηθεί η απόβαση είχε δημιουργήσει επιπλέον προβλήματα. H παντελής έλλειψη ιατρικού προσωπικού και κάθε ιατρικής μέριμνας για τους τραυματίες είχε αυξήσει τον αριθμό των νεκρών. Οποιαδήποτε επαφή με τη διοίκηση ήταν ανύπαρκτη, καθώς δεν λειτουργούσαν οι ασύρματοι, ενώ τα ελαφρά οχήματα που είχαν αποβιβαστεί δεν μπορούσαν να κινηθούν αφού δεν διέθεταν όχι μόνο μπαταρίες αλλά ούτε καν καύσιμα.
Τη νύχτα κατά τη διάρκεια της μάχης το ηθικό των Τούρκων έπεσε ακόμα περισσότερο και περίμεναν πλέον την αυγή για να τύχουν της υποστήριξης των αντιτορπιλικών και των αεροπλάνων. Το ΓΕΕΦ πίστευε ότι τη νύχτα το προγεφύρωμα θα μπορούσε να εξαλειφθεί από την επίθεση των ενισχύσεων που είχαν σταλεί. Όμως λόγω της φθοράς τους κι εξαιτίας της ασυντόνιστης δράσης των ελληνικών δυνάμεων, αυτό δεν έγινε δυνατό. Το ΓΕΕΦ προετοιμαζόμενο για την τελική επίθεση, αποφασίζει την εκμετάλλευση της νύχτας, και αποφασίζει τη συνέχιση της επίθεσης σε πρώτη φάση στις 18:30 και σε δεύτερη φάση στις 23:00, αφού εμπλακούν στον αγώνα νέες δυνάμεις και καταληφθούν οι προβλεπόμενες θέσεις εξόρμησης. Σκοπός είναι κατά πρώτο λόγο να εξουδετερωθεί ο θύλακας Λευκωσίας και κατόπιν η εξάλειψη του προγεφυρώματος στην ακτή.
Στη Λευκωσία μετά την αποχώρηση της ΕΛΔΥΚ από το Κιόνελι, οι Τούρκοι βρήκαν ευκαιρία κι ενίσχυσαν περισσότερο τις θέσεις τους στην ‘Πράσινη Γραμμή’, αφού οι Ελληνοκύπριοι δεν είχαν εκμεταλλευθεί την εξασθένιση που είχε σημειωθεί. Όλη την ημέρα χιλιάδες πολίτες συνέρρεαν στις περιοχές επιστράτευσης για να οργανωθούν σε μονάδες, ενώ πολλοί πήγαιναν κατ’ ευθείαν στις περιοχές των συγκρούσεων. Οι μάχες συνεχίζονταν πότε με μεγάλη και πότε με μικρότερη ένταση μέσα σε ατμόσφαιρα σύγχυσης κι ενθουσιασμού. Παρά το γεγονός της έλλειψης οπλισμού από την ελληνική πλευρά, η ‘Πράσινη Γραμμή’ διατηρήθηκε σχεδόν ανέπαφη.
Στις 17:00 πραγματοποιείται νέα ρίψη αλεξιπτωτιστών, ίδιας δύναμης με την πρώτη, με μόνη διαφορά ότι η ζώνη ρίψης βρίσκεται βορειότερα, μεταξύ Κιόνελι και Αγύρτας, καθώς η περιοχή νοτίως του Κιόνελι κατεχόταν από την ΕΛΔΥΚ. Έτσι οι Τούρκοι είχαν ενισχύσει την περιοχή του Κιόνελι με 1400 περίπου αλεξιπτωτιστές συνολικά κι είχαν επανακτήσει τις θέσεις τους. Στην πρώτη φάση της ελληνικής επίθεσης είχε επιτευχθεί η ανασυγκρότηση της ΕΛΔΥΚ και της 23 EMA που ταυτόχρονα θα επιτίθεντο στην κατεύθυνση Λευκωσία-Κιόνελι. Είχε προωθηθεί το 399 Τ.Π. από την περιοχή Αμμοχώστου που θα κατευθυνόταν από το Δίκωμο στα υψώματα βορείως του Κιόνελι υποβοηθούμενο από το 361 Τ.Π. που έδρευε στο Δίκωμο. Στις 18:00 άρχισαν να πυκνώνουν τα πυρά των ελληνικών δυνάμεων, ενώ τα τουρκικά αεροπλάνα δεν εμφανίζονταν πια στον ουρανό. Προπορεύονταν άρματα T-34/85 τεθωρακισμένα Marmon Harrington και οχήματα BTR κι ακολουθούσε το πεζικό της ΕΛΔΥΚ.
Οι ελληνικές δυνάμεις γρήγορα προσήγγισαν τις αντίπαλες γραμμές κι εξουδετέρωσαν σημαντικό αριθμό θέσεων του αντιπάλου. Όμως η αναμενόμενη επίθεση των 399 Τ.Π. και του 361 από βορρά δεν πραγματοποιήθηκε στην ώρα της, με αποτέλεσμα η ΕΛΔΥΚ να αποχωρήσει για δεύτερη φορά. Το 399 Τ.Π. κατά την κίνησή του προς Δίκωμο έπεσε σε ενέδρα Τουρκοκυπρίων στο ύψος του χωριού Αγκαστίνα κι από την εμπλοκή του σε αγώνα για την ανατροπή τους έχασε πολύτιμο χρόνο. Έτσι έφτασε στην προβλεπόμενη περιοχή στις 19:30 και επιτέθηκε στις 22:30 χωρίς βέβαια επιτυχία αφού δεν είχε τον απαιτούμενο χρόνο για προπαρασκευή. Στην Πάφο όπου οι Τουρκοκύπριοι αμύνονταν ακόμη, έφτασε το αρματαγωγό ‘Λέσβος’, το οποίο αποβίβασε τους άνδρες της ΕΛΔΥΚ χωρίς να παρουσιαστεί κάποια αντίδραση από εχθρικά αεροπλάνα κατά την τρίωρη διάρκεια της αποβίβασης.
Κατά τις 17:00 ετοιμαζόταν ν’ αποπλεύσει όταν η διοίκηση της Πάφου ζήτησε την υποστήριξή του στις επιχειρήσεις. Πράγματι το ‘Λέσβος’ έβαλε με τα πυροβόλα των 40mm στις οχυρές θέσεις των Τουρκοκυπρίων οι οποίοι κάλεσαν αεροπορική βοήθεια. Παρά τις διαβεβαιώσεις που έπαιρναν για αεροπορική υποστήριξη, τελικά παραδόθηκαν. Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε ο οπλισμός τους ο οποίος ήταν αριθμητικά αλλά και ποιοτικά εκπληκτικός. Το ‘Λέσβος’ απέπλευσε ανενόχλητο στις 18:00, αφού όμως έλαβε με πρωτοβουλία του κυβερνήτη του, νότια κατεύθυνση προς την Αίγυπτο, αντί για τη συνήθη πορεία προς τη Ρόδο. Στις 22:00 ανακοινώθηκε ότι είχε αρχίσει η παράδοση των Τουρκοκυπρίων της Λεμεσού, ενώ στην Αμμόχωστο μετά το μεσημέρι οι Τουρκοκύπριοι είχαν κλειστεί μέσα στα τείχη της παλιάς πόλης.
H δεύτερη φάση του νυχτερινού επιθετικού ελιγμού του ΓΕΕΦ προέβλεπε ταυτόχρονη ενέργεια των τεσσάρων Μοίρων Καταδρομών (31, 32, 33, 34 M.K.) στις 23:00. Οι καταδρομείς ενεργούντες πάνω στο Πενταδάκτυλο κι από τις δυό πλευρές του θύλακα, είχαν σαν αποστολή την κατάληψη της διάβασης Αγύρτας. Οι προετοιμασίες των Καταδρομέων άρχισαν από το απόγευμα και προωθήθηκαν τμηματικά στους χώρους εξόρμησης. Λόγω της αποτυχημένης δράσης του 399 Τ.Π. αναστάλθηκε η προπαρασκευασμένη επίθεση της 34 MK που είχε εντολή να επιτεθεί από την περιοχή Δίκωμου προς το τουρκοκυπριακό χωριό Αγύρτα. H 32 MK επιτέθηκε έτσι, χωρίς την κάλυψη των δίδυμων υψωμάτων Κοτζάκαγια και Αγ. Ιλαρίωνα. Στην Αθήνα η επιστράτευση συναντούσε προβλήματα καθώς πριν την κήρυξη της δεν είχε γίνει καμία προετοιμασία για την κλιμάκωση των ενεργειών.
Από τις 15:00 τα 3 υποβρύχια που βρίσκονταν στην περιοχή Ρόδου, είχαν λάβει νέες διαταγές. Τα ‘Γλαύκος’ και ‘Νηρεύς’ διατάχθηκαν να πραγματοποιήσουν πολεμικές περιπολίες μεταξύ Τουρκίας και Κύπρου, το ‘Τρίτων’ να περιπολεί στη Ρόδο και το τέταρτο της ίδιας κλάσης ‘Πρωτεύς’ να κινείται μεταξύ Σμύρνης και Δαρδανελλίων. Εξάλλου τις πρώτες απογευματινές ώρες είχε αποφασιστεί η αερομεταφορά στην Κύπρο της 2ας Μοίρας Καταδρομών που έδρευε στην Ρεντίνα, και για τον σκοπό αυτό διατάχθησαν 4 αεροπλάνα Boeing 707 της Ολυμπιακής Αεροπορίας να προσγειωθούν στο αεροδρόμιο Μίκρας. Οι καταδρομείς έφτασαν με μεγάλη καθυστέρηση στο αεροδρόμιο κι εκεί επιβιβάστηκαν στ’ αεροπλάνα. Γύρω στα μεσάνυχτα προσγειώνονταν στο αεροδρόμιο Σούδας γι’ ανεφοδιασμό.
Την ημέρα αυτή είχε συνέλθει έκτακτα το Συμβούλιο Ασφαλείας του OHE και υιοθέτησε το Ψήφισμα 353. Σε γενικές γραμμές προέβλεπε και καλούσε όλα τα μέρη που μετείχαν στις μάχες να παύσουν το πυρ, ν’ αποχωρήσουν από το έδαφος της Κυπριακής Δημοκρατίας όλα τα ξένα στρατεύματα εκτός από τις δυνάμεις που προέβλεπαν οι διεθνείς συμφωνίες και καλούσε την Ελλάδα, την Τουρκία και την Αγγλία να αρχίσουν χωρίς καθυστέρηση συνομιλίες για την αποκατάσταση της ειρήνης στην περιοχή και της Συνταγματικής Κυβέρνησης της Κύπρου.
KYPIAKH 21 ΙΟΥΛΙΟΥ
Κατά την Κυριακή, δεύτερη ημέρα των επιχειρήσεων, ο ενθουσιασμός και το ηθικό των Ελληνοκυπρίων παρέμεινε υψηλό. Καμία βοήθεια από την Ελλάδα δεν είχε έλθει ακόμα, αλλά όλοι προσέβλεπαν με λαχτάρα σ’ αυτήν. Στο όλο κλίμα συνέβαλε και το PIK που με τ’ ανακοινωθέντα του, έδινε την εντύπωση ότι όλες οι επιχειρήσεις σ’ όλα τα μέτωπα έβαιναν καλά για την Ε.Φ. και ότι από στιγμή σε στιγμή αναμενόταν η προσβολή των εχθρικών δυνάμεων από τα ελληνικά αεροσκάφη. Στις 02:30 από τους σταθμούς ραντάρ εντοπίζονται 8 σκάφη προερχόμενα από τη Μερσίνα με κατεύθυνση προς Κυρήνεια. Οι Τούρκοι φαίνεται πως γνώριζαν ή τουλάχιστον περίμεναν επίθεση από ελληνικά υποβρύχια και γι’ αυτό 3 αντιτορπιλικά εκτελούσαν περιπολίες προστατεύοντας τον αποβατικό στόλο. Παράλληλα οι Τούρκοι πιστεύουν ότι μια ελληνική νηοπομπή, 2 αντιτορπιλικών και 9 εμπορικών σκαφών, είχε αποπλεύσει από τη Ρόδο προς την Πάφο.
Στην ακτή του Πεντεμιλίου οι τουρκικές δυνάμεις που με δυσκολία κρατούσαν τις θέσεις τους είχαν διασωθεί από τον κίνδυνο της νυχτερινής αντεπίθεσης της ΕΦ. Οι ελληνικές δυνάμεις αν και δρούσαν χωρίς μεθοδικότητα και συντονισμό, είχαν περιορίσει κατά ένα μεγάλο βαθμό τη δράση των Τούρκων. Έτσι αφού η νύχτα, που θα μπορούσε να αποβεί μοιραία για τους Τούρκους, έχει περάσει, αρχίζει μια επιχείρηση υποστήριξης με καταιγιστικά πυρά από τ’ αντιτορπιλικά και τα αεροπλάνα. Από τις 04:30 απογειώνονται τα πρώτα σμήνη για να αρχίσουν οι ασταμάτητοι αεροπορικοί βομβαρδισμοί, με στόχο την αποτροπή αποστολής ενισχύσεων από τη Λευκωσία και την απομόνωση της περιοχής απόβασης.
O Διοικητής του 3 Τ.Σ. τάσσει αμυντικά τις δυνάμεις του. Το 306 TE τάσσεται μέχρι και βορείως της οδού Κυρήνεια-Καραβάς και καλύπτονται τα οχήματα του, ενώ το 251 ΤΠ παίρνει θέση στο χωριό Τριμύθι όπου συγκεντρώνονται και όσες ενισχύσεις έχουν καταφθάσει στην περιοχή. Εξάλλου στην περιοχή Παχύαμμο ανατολικά της Κυρήνειας βρισκόταν το 241 ΤΠ και μια Διμοιρία Μηχανικού για τη ναρκοθέτηση της ακτής. Το 251 ΤΠ με το 306 T.E. και άλλα τμήματα επιχειρούσαν επίθεση, η οποία όμως απέτυχε λόγω του ότι δεν υπήρχε συντονισμός και λόγω της τουρκικής αντίστασης. Μόλις το μεσημέρι η Μοίρα Πυροβολικού που βρισκόταν στην περιοχή του χωριού Φτέρυχα άρχισε να βάλλει κατά των Τούρκων, οπότε τ’ αντιτορπιλικά έσπευσαν ν’ απομακρυνθούν από την ακτή. Στο μεταξύ οι καταδρομείς που μάχονται όλη τη νύχτα στον Πενταδάκτυλο, φαίνεται ότι θα εκπλήρωναν την αποστολή τους. Οι άνδρες της 31 και της 33 MK καταφέρουν να εισχωρήσουν στις εχθρικές θέσεις χωρίς να γίνουν αντιληπτοί.
Φτάνοντας στο ύψωμα Κοτζάκαγια εξουδετερώνουν τους σκοπούς αναγκάζοντας τη φρουρά να παραδοθεί. Πολύ σύντομα εκδηλώνεται επίθεση  από ισχυρές δυνάμεις της ΤΟΥΡΔΥΚ, αλεξιπτωτιστές και Τουρκοκυπρίους στρατιώτες και ξεσπά μια λυσσώδης μάχη. Από ανατολικά η 32 MK ανέτρεψε με θυελλώδη ενέργεια τους αντιπάλους, καταλαμβάνοντας τον πρώτο της αντικειμενικό σκοπό. Παρά τη συντριπτική αριθμητική υπεροχή των Τούρκων η επικράτηση των καταδρομέων είναι εμφανής. Οι τουρκικές απώλειες είναι βαρύτατες και όπως φαίνεται το φρούριο του Αγ. Ιλαρίωνα δεν θα αργήσει να πέσει. Μέχρι τις 04:30 τα υψώματα Κοτζάκαγια και ‘σπρη Μούττη με άλλες ισχυρές θέσεις έχουν καταληφθεί. Οι τουρκικές αντεπιθέσεις διαρκούν μέχρι τις 08:00 το πρωί υποστηριζόμενες από ισχυρά πυρά από το φρούριο του Αγ. Ιλαρίωνα. Οι ελληνικές θέσεις πάνω στον Πενταδάκτυλο ήταν ακόμα δυνατές.
Οι άνδρες της Ε.Φ. είχαν καταφέρει να πλησιάσουν στο Τζάος στα στενά του Μπογαζίου, περισφίγγοντας ακόμη περισσότερο τις τουρκικές θέσεις. Θα συνέχιζαν την προώθησή τους, αλλά οι Τούρκοι μέσω των ανδρών της UNFICYP απείλησαν ότι αν γινόταν κάτι τέτοιο θα βομβάρδιζαν τη Λευκωσία και την Αμμόχωστο. O εκβιασμός αυτός είχε τελικά σαν αποτέλεσμα τη διακοπή της ελληνικής επίθεσης. Στα υψώματα του Πενταδακτύλου οι καταδρομείς κρατούσαν ακόμη το Κοτζάκαγια, όταν πληροφορήθηκαν ότι οι Τούρκοι σχεδίαζαν την κατάληψη της διασταύρωσης του Αγ. Παύλου που κατείχε η ΕΦ. Πράγματι οι καταδρομείς άρχισαν ν’ αποχωρούν γύρω στις 13:00 και στη διασταύρωση άρχισαν να δέχονται πυρά από τ’ αντιτορπιλικά, τα οποία όμως δεν ήταν ικανά να τους διασπάσουν. H εγκατάλειψη του Κοτζάκαγια ήταν λανθασμένη κίνηση, αφού το ύψωμα αυτό: α) ελέγχει πλήρως την κυρία οδό από την οποία θα διέρχονταν αναγκαστικά οι Τούρκοι, β) αχρήστευε ουσιαστικά το φρούριο του Αγ. Ιλαρίωνα, γ) δέσποζε του πρόχειρου αεροπορικού διαδρόμου της Αγύρτας.
Όμως την κίνηση στον Πενταδάκτυλο των καταδρομέων δεν παρακολούθησαν άλλες δυνάμεις της ΕΦ που αδράνησαν. Έτσι η εγκατάλειψη των αντικειμενικών σκοπών ήταν μοιραία, αφού οι καταδρομείς κινδύνευαν να αποκοπούν. Από τη νότια πλευρά του Πενταδάκτυλου προς τη Λευκωσία οι Τούρκοι συνέχιζαν τη ρίψη αλεξιπτωτιστών κι εφοδίων κοντά στο χωριό Φώττα, όπου και το στρατηγείο της ΤΟΥΡΔΥΚ, ενώ ελικόπτερα συμπλήρωναν την προσπάθεια. Οι αλεξιπτωτιστές θέλησαν να διερευνήσουν τα όρια του θύλακα κι επιτέθηκαν σε υψώματα όπου ήταν τα προωθημένα φυλάκια της ΕΦ.
Τα υψώματα θα έρχονταν τελικά στη κατοχή των Τούρκων αν δεν άνοιγε εσπευσμένα πυρ το πυροβολικό διακόπτοντας την επίθεση. Στην πρωτεύουσα οι μάχες μαίνονταν με αμείωτη ένταση, καθώς οι Τούρκοι συνέχιζαν τη λυσσώδη προσπάθεια προώθησης των θέσεών τους πέρα από την ‘Πράσινη Γραμμή’ ώστε να διχοτομηθεί η Λευκωσία. Το διχοτομικό τους σχέδιο προέβλεπε ότι η γραμμή διαχωρισμού έπρεπε να διέλθει από το αεροδρόμιο και τα βόρεια προάστια. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι θέσεις των αντιμαχόμενων δεν απείχαν παρά λίγα μόνο μέτρα μεταξύ τους. Ιδιαίτερα σφοδρές ήταν οι μάχες μέσα στην παλιά συνοικία της Λευκωσίας όπου ο χώρος ήταν πολύ περιορισμένος. H εικόνα που επικρατούσε ήταν εικόνα σύγχυσης και εκνευρισμού καθώς οι εχθροπαξίες με την ενίσχυση των τουρκικών δυνάμεων συνεχώς εντείνονταν, η Ελλάδα δεν είχε ξεκαθαρίσει τη στάση της, διαταγές από ανώτερα κλιμάκια δεν έρχονταν και τα πάθη που διακατείχαν την ελληνική πλευρά δεν είχαν ακόμα σβήσει.
H ΕΛΔΥΚ μετά τις δύο επιθέσεις της, περιορίζεται σε στατικό αγώνα εν όψει της μεγάλης αριθμητικής υπεροχής του αντιπάλου, που υπερβαίνει το 1 προς 4 και της ανενόχλητης δράσης των τουρκικών αεροσκαφών. Τα άρματα μάχης είχαν παραλλαχθεί σε κατάλληλες θέσεις κι έβαλαν κατά του τουρκικού τομέα. Στη Λεμεσό, με την αυγή είχε σημειωθεί γενική επίθεση της ΕΦ στις 06:00 που κατέληξε στην κατάληψη της και τη σύλληψη περισσότερων από 1000 αιχμαλώτων. Από την κατάσχεση του υλικού, οι Ελληνοκύπριοι έμειναν έκπληκτοι μπροστά στις τεράστιες ποσότητες όπλων και πυρομαχικών που βρέθηκαν.Ιδιαίτερα αποκαλυπτικό όμως, ήταν το υλικό που είχε συγκεντρώσει εκεί το 2ο Γραφείο του Τουρκικού Επιτελείου που αφορούσε, από λεπτομερέστατα σχεδιαγράμματα στρατιωτικών εγκαταστάσεων της ΕΦ μέχρι και επιμελώς ενημερωμένους φακέλους Ελλαδιτών αξιωματικών με φωτογραφίες ονόματα, διευθύνσεις, διαταγές και φακέλους πολιτικών φρονημάτων.
Μεγάλη εντύπωση προκάλεσε το γεγονός ότι οι τουρκικές κατοικίες επικοινωνούσαν εσωτερικά μεταξύ τους με οπές ή σήραγγες ώστε να είναι δυνατή η ακίνδυνη προώθηση των ενόπλων από σπίτι σε σπίτι ή από τετράγωνο σε τετράγωνο. Στην Αμμόχωστο η τουρκική αεροπορία προκειμένου να υποστηρίξει αποτελεσματικότερα τους πολιορκημένους, άρχισε να πλήττει εκτός από στρατιωτικούς στόχους, αδιάκριτα τον άμαχο πληθυσμό. Στην προσπάθειά της να πλήξει τον αστυνομικό σταθμό και την έδρα της ΑΣΔ βομβάρδισε και κατέστρεψε διάφορα δημόσια κτίρια καθώς και το νοσοκομείο. Οι καταστροφές αυτές ήταν εκτεταμένες κι ανυπολόγιστες.
Καθώς οι Τουρκοκύπριοι είχαν κλειστεί στα τείχη της παλιάς πόλης άρχισε ο βομβαρδισμός των θέσεών τους από το πυροβολικό της ΕΦ. Γρήγορα περιήλθαν σε απόγνωση και ζητούσαν τη βοήθεια αεροπλάνων, ενώ απαιτούσαν μέσω της Ειρηνευτικής Δύναμης του OHE την κατάπαυση του πυρός. Στις 13:30 κατόπιν επίθεσης που είχε εξαπολύσει από το πρωί Διλοχία του 231 Τ.Π. καταλαμβάνεται και το χωριό Πυλέρι. Κι ενώ όλα αυτά διαδραματίζονταν στην Κύπρο, στην Αθήνα πραγματοποιήθηκε στις 09:00 σύσκεψη στην οποία εξετάστηκε για μια ακόμη φορά το ενδεχόμενο πολέμου με την Τουρκία. Εκφράζονται όμως αντιρρήσεις και διστακτικότητα μ’ αποτέλεσμα να μην έχει παρθεί συγκεκριμένη απόφαση μετά από 4 ώρες σύσκεψης. Είχε αρχίσει πλέον να γίνεται φανερή η ανάγκη της ύπαρξης μιας υπεύθυνης ισχυρής πολιτικής ηγεσίας. Εξάλλου στις 10:45 το Αρχηγείο Ενόπλων Δυνάμεων διατάσσει το ΓΕΕΦ να διατηρήσει πάση θυσία τις γραμμές του, καθώς αναμένεται σύμφωνα με επίσημες πληροφορίες, πολιτική λύση σύμφωνα με επίσημες πληροφορίες, εντός των επόμενων ωρών. Στην Κύπρο έχει αρχίσει να γίνεται αισθητή η αδύναμη θέση της Ελλάδας από την οποία αναμένεται απεγνωσμένα βοήθεια. Στο μεταξύ η επιχείρηση αποστολής της 2ης MK είχε αποτύχει.
Μετά την προσγείωση των αεροπλάνων στη Σούδα, άρχισε ο ανεφοδιασμός τους σε καύσιμα. H διάρκεια της πτήσης από Σούδα προς Λευκωσία είχε υπολογιστεί σε 2 ώρες και 10 λεπτά και ως χρονικό όριο για προσγείωση στη Λευκωσία είχε οριστεί η 04:00. Καθώς ο ανεφοδιασμός των δύο πρώτων αεροπλάνων είχε περατωθεί κι αυτά είχαν απογειωθεί, αρχίζουν να σημειώνονται γεγονότα που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν παράξενα ή ατυχή. Στο τρίτο αεροπλάνο στις 00:40 (10 λεπτά μετά την προσγείωσή του) αναφέρεται η θραύση 4 ελαστικών του δεξιού κύριου συστήματος προσγείωσης. O Διοικητής της 2ης M.K. ζήτησε και πέτυχε τη ματαίωση της αποστολής λόγω της μη επάρκειας χρόνου. Ύστερα απ’ τα παραπάνω οι καταδρομείς επέστρεψαν στη Μίκρα κι αποφασίστηκε η αποστολή στην Κύπρο της 35 MK που έδρευε στο Μαλέμε, τη νύχτα της 21/22 με αεροσκάφη Noratlas της Π.Α. Οι Ελληνοκύπριοι παρά το άνισο της μάχης διατηρούσαν ακμαίο ηθικό και μάχονταν με ζήλο κι αυταπάρνηση προσμένοντας την επέμβαση της Ελλάδας που θα έγερνε την πλάστιγγα και θ’ άλλαζε την εξέλιξη των πραγμάτων. O χρόνος όμως περνούσε χωρίς να συμβεί κάτι τέτοιο και η κατάσταση γινόταν όλο και πιο δύσκολη.
Το αποτέλεσμα της σταδιακής εξασθένισης των ελληνικών δυνάμεων στην περιοχή απόβασης και της αντίστοιχης συνεχούς ενίσχυσης των τουρκικών δυνάμεων, είχε σαν επακόλουθο να επιτύχουν οι δεύτερες τη σχετική διεύρυνση του μικρού προγεφυρώματος, το απόγευμα της δεύτερης μέρας των επιχειρήσεων. Το τουρκικό προγεφύρωμα του Πεντεμίλιου είχε επεκταθεί ως τα όρια των χωριών Φτέρυχα, Κάρμι, Τριμύθι και Αγ. Γεώργιος, οι κάτοικοι των οποίων ήταν οι πρώτοι που γνώρισαν τις τουρκικές θηριωδίες. Πολλοί άνδρες εκτελούνταν εν ψυχρώ, οι γυναίκες κακοποιούνταν και άλλοι συλλαμβάνονταν όμηροι. Στον Πενταδακτύλο, μετά την εγκατάλειψη του Κοτζάκαγια από τους Καταδρομείς, οι Τούρκοι προχωρούν στην κατάληψή του. Πάρα ταύτα όμως στα χέρια της ΕΦ βρισκόταν το ύψωμα της Αετοφωλιάς, δυτικότερα απέναντι απ’ τις τουρκικές θέσεις. Κατά τις πρώτες μεσημβρινές ώρες οι Τούρκοι εξαπολύουν σφοδρές επιθέσεις με σκοπό να καταλάβουν το ύψωμα. Οι υπερασπιστές του όμως από το 231 ΤΠ αντιστέκονται με σθένος και προκαλούν βαριές απώλειες στον αντίπαλο.
Στο μεταξύ στις 14:30 ο Ναυτικός Διοικητής Κύπρου επιχειρούσε να μεταβεί στην κωμόπολη Καραβάς για να αξιολογήσει την κατάσταση στο τουρκικό προγεφύρωμα και να εξετάσει τη δυνατότητα αποστολής κατά τη νύχτα βατραχανθρώπων στην περιοχή ώστε να εκτελέσουν σαμποτάζ εμποδίζοντας την προσαιγιάλωση των αποβατικών. Όμως ενώ βρισκόταν στο δρόμο μεταξύ Μύρτου και Ασωμάτου, ένα τουρκικό μεταγωγικό έριξε ομάδα 10-12 αλεξιπτωτιστών. Οι αλεξιπτωτιστές εξουδετερώνονται από ναύτες και ένοπλους πολίτες, αλλά στη συμπλοκή τραυματίζεται ο Ν.Δ.Κ. κι αναγκάζεται ν’ αναστείλει την αποστολή. Στη Λευκωσία το μεσημέρι και για 2 ώρες είχαν διακοπεί, κατόπιν συμφωνίας της Αγγλίας με την Τουρκία, οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί ώστε να δοθεί η δυνατότητα στους ξένους υπηκόους να την εγκαταλείψουν. O θύλακας Λευκωσίας-Αγύρτας ενισχύοταν συνεχώς και η τουρκική αριθμητική υπεροχή διευρύνοταν συνεχώς.
Για το επίπεδο του εξοπλισμού καμία σύγκριση δεν χωρούσε. Έτσι όταν το απόγευμα η ΕΛΔΥΚ επιχείρησε την τρίτη της επίθεση κατά του Κιόνελι παρά την ενίσχυση της με τους 450 άνδρες που είχε αποβιβάσει το ‘Λέσβος’ οι συσχετισμοί δεν είχαν μεταβληθεί ουσιαστικά. Οι ελληνικές δυνάμεις παρά τη σκληρή αντίσταση, ανέτρεψαν τις εχθρικές θέσεις και φτάνοντας στο Κιόνελι άρχισαν την εκκαθάριση, συνεχίζοντας να προωθούνται. Οι αντίπαλες δυνάμεις έχουν αρχίσει να αποσυντίθενται κι εξουδετερώνονται. Ένα ολόκληρο Σύνταγμα του Τουρκικού Στρατού έχει αποδεκατιστεί σχεδόν πλήρως από την επιθετική δράση της ΕΛΔΥΚ. Όμως και πάλι η ελληνική δύναμη διατάσσεται από το ΓΕΕΦ ν’ αποσυρθεί χωρίς να μπορέσει να συνεχίσει την προώθησή της για να συνενωθεί με τους Καταδρομείς που μάχονται στον Πενταδάκτυλο. Προφανώς η διαταγή δόθηκε για να συγκεντρωθούν όλες οι διαθέσιμες δυνάμεις για την προστασία του αεροδρομίου. H φήμη που είχε εξαπλωθεί ότι οι Τούρκοι θα βομβάρδιζαν τη νύχτα τη Λευκωσία είχε σαν αποτέλεσμα την ενεργοποίηση των πολιτών που με δική τους πρωτοβουλία καταλαμβάνουν θέσεις στα γύρω υψώματα στήνοντας αυτοσχέδια αντιαεροπορικά πολυβολεία.
Στο μεταξύ όμως ο πόλεμος διεξάγεται και σ’ άλλες περιοχές της Κύπρου. Στην Πάφο η τουρκοκυπριακή δύναμη είχε παραδοθεί. Προηγουμένως οι Τουρκοκύπριοι βλέποντας την αποβίβαση των ανδρών της ΕΛΔΥΚ από το ‘Λέσβος’ και καθώς είχαν πανικοβληθεί από τα πυρά του, πίστεψαν ότι επρόκειτο για ελληνική αποβατική δύναμη. Έτσι είχαν ενημερώσει αρχικά το αρχηγεία τους στη Λευκωσία, που με τη σειρά του είχε ενημερώσει την ‘γκυρα. Από το απόγευμα της προηγούμενης είχαν αποσπαστεί τα αντιτορπιλικά ‘Τσακμάκ’, ‘Κοτζάτεπε’, και ‘Αντάτεπε’ τα οποία όμως δεν ανακάλυψαν τίποτα, αφού το ‘Λέσβος’ είχε απομακρυνθεί από την Κύπρο εκμεταλλευόμενο τη νύχτα.
H ηγεσία της ΕΦ γνώριζε ότι οι Τούρκοι διενεργούσαν υποκλοπές στις επικοινωνίες κι έτσι όταν ο Διοικητής του Ν.Σ. Πάφου ανέφερε με ανησυχία στη Ναυτική Διοίκηση του ΓΕΕΦ την παρουσία των τριών πλοίων στ’ ανοιχτά της Πάφου, του δόθηκε σκόπιμα η απάντηση ότι αυτά ήταν ελληνικά. H σύγχυση της τουρκικής πλευράς ήταν τόση ώστε πιστεύοντας ότι πρόκειται για πολύ ισχυρής δύναμης ελληνική νηοπομπή, έκρινε ότι τα 3 αντιτορπιλικά ήταν ανεπαρκή και διέθεσε 48 αεροσκάφη για τη προσβολή της από αέρος κατά κύματα. Το Αρχηγείο της Τουρκικής Αεροπορίας χωρίς να φροντίσει να ενημερωθεί για τυχόν παρουσία τουρκικών πολεμικών στην περιοχή Πάφου, απέστειλε 7 μαχητικά με διαταγή να βυθιστούν, τα δήθεν ελληνικά πλοία. Πράγματι στις 14:35 τα αεροπλάνα επεσήμαναν τα 3 πλοία, ενώ έπλεαν δυτικώς της Πάφου σε απόσταση 10 ν.μ. περίπου και άρχισαν την επίθεση. Τα αντιτορπιλικά αιφνιδιασμένα και μέσα στη σύγχυση ανοίγουν πυρ αμυνόμενα, με αποτέλεσμα να καταρριφθούν 2 ή 3 μαχητικά. Στις 14:45 βυθίζεται μετά από καίρια πλήγματα το αντιτορπιλικό ‘Κοτζάτεπε’ το αμέσως επόμενο μένει ακυβέρνητο, με το πλήρωμά του ν’ αγωνίζεται να σβήσει τις φωτιές που μαίνονται, ενώ και το τρίτο αντιτορπιλικό έχει υποστεί σοβαρές ζημιές.
Βλέποντας οι Τούρκοι πιλότοι την επιτυχία τους και την κατάρριψη των συναδέλφων τους, σπεύδουν ν’ απομακρυνθούν απορρίπτοντας δεξαμενές καυσίμων και αχρησιμοποίητους κάλαθους ρουκετών. Τα τραυματισμένα αντιτορπιλικά έχοντας τεθεί εκτός μάχης θα καταφέρουν να καταπλεύσουν στο λιμάνι της Μερσίνας. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι οι Τούρκοι πιλότοι πριν επιτεθούν, διέκριναν τις τουρκικές σημαίες των πλοίων, αλλά η διοίκηση έκρινε ότι τα ‘ελληνικά’ πλοία είχαν ανυψώσει τουρκικές σημαίες για παραπλάνηση. Από το πλήρωμα του ‘Κοτζάτεπε’ των 274 ανδρών μόνο 42 διασώθηκαν από το ισραηλινό εκπαιδευτικό σκάφος ‘MAAPOT ΓΙΟΜ’ το οποίο και τους μετέφερε στη Χάϊφα. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι μεγάλος αριθμός των ανδρών του πληρώματος πνίγηκε στη θάλασσα καθώς καμιά βοήθεια δεν ήρθε από τουρκικά πλοία. Οι Τούρκοι μιλούσαν για κατατρόπωση του Ελληνικού Ναυτικού, μέχρι τις 25 Ιουλίου, οπότε ανακοινώθηκε επίσημα η βύθιση του ‘Κοτζάτεπε’.
Λίγο αργότερα στις 17:00 περίπου τα τουρκικά αεροπλάνα σπεύδοντας να βοηθήσουν τους έγκλειστους της Αμμοχώστου, προκάλεσε νέες καταστροφές στην πόλη και στους άμαχους. Δείγμα της αδιάκριτης δράσης τους, είναι και ο βομβαρδισμός του τουρκοκυπριακού χωριού Καζιβερά, δυτικά της Μόρφου που προκάλεσε τον θάνατο πολλών γυναικοπαίδων. Μέχρι τα μεσάνυχτα οι ελληνοκυπριακές δυνάμεις έχουν σχεδόν ολοκληρώσει την εκαθάριση των περισσότερων Τουρκοκυπριακών θυλάκων κι εστιών. Στον Πενταδακτύλο έχει καταληφθεί η διάβαση της Αγύρτας και στην περιοχή του προγεφυρώματος οι Τούρκοι έχουν επιτύχει τη μερική διερεύνησή του. Όμως η ΕΛΔΥΚ δεν έχει καταφέρει να προωθηθεί μέχρι να συνενωθεί με τους Καταδρομείς. Από την πλευρά τους οι Τούρκοι δεν κατάφεραν ούτε τη δεύτερη μέρα να συνενώσουν το προγεφύρωμα με το θύλακα Αγύρτας-Λευκωσίας. Στην Αθήνα πλήρης εικόνα διάλυσης επικρατεί, καθώς το καθεστώς ούτε αποφασίζει την κήρυξη πολέμου με την Τουρκία, ούτε διαπραγματεύεται για την κατάπαυση του πυρός.
Στις 13:00 ύστερα από εντολή του Αρχηγού Ενόπλων Δυνάμεων ανακαλούνται τα 2 υποβρύχια τη στιγμή που το προπορευόμενο ‘Γλαύκος’ απείχε 90 ν.μ. από την Πάφο. H διαταγή μιλούσε για επανάληψη περιπολιών στην περιοχή Ρόδου, με δικαιολογία την ανησυχία για την άμυνα του Αιγαίου από ενδεχόμενη επίθεση από βορρά ή ανατολή ή κι από τις δύο κατευθύνσεις ταυτόχρονα, και για να μη δοθεί με την επίθεση των υποβρυχίων αφορμή γιά σύρραξη Ελλάδας-Τουρκίας. Μια άλλη απόφαση για ενίσχυση της Κύπρου με χερσαίες δυνάμεις μεταφερόμενες από τη θάλασσα, είχε αρχίσει να υλοποιείται. Το οχηματαγωγό ‘Ρέθυμνο’ που είχε επιταχθεί λόγω της μεγάλης του μεταφορικής ικανότητας και ταχύτητας, απέπλευσε το απόγευμα με το 573 ΤΠ και 550 Κύπριους εθελοντές. Τα μεσάνυχτα έπλεε στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Κρήτης και Ρόδου. Εξάλλου σε εξέλιξη βρισκόταν και η επιχείρηση μεταφοράς της 35 MK. H ‘Επιχείρηση Νίκη’ όπως ονομάστηκε περιλάμβανε τη μεταφορά των Καταδρομέων με 15 αεροσκάφη Noratlas. Τα μεταγωγικά απογειώθηκαν, αλλά κατά τη νυχτερινή πτήση, δύο από αυτά έχασαν τον προσανατολισμό τους κι αναγκάστηκαν να προσγειωθούν στο αεροδρόμιο της Ρόδου. Στα αρχικά στάδια της πτήσης τα μεταγωγικά πετούσαν ψηλά, αλλά καθώς προσήγγιζαν στην Κύπρο κατέβηκαν στα 50 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας προκειμένου να μην εντοπιστούν από ραντάρ.
ΔΕΥΤΕΡΑ 22 ΙΟΥΛΙΟΥ
Στο διπλωματικό επίπεδο με τη μεσολάβηση του Αμερικανικού υφυπουργού Εξωτερικών επιτεύχθηκε μια συμφωνία κατάπαυσης του πυρός για τη Δευτέρα 22 Ιουλίου. Στο μεταξύ τα μεταγωγικά Noratlas μετά από 5 περίπου ώρες πτήσης πλησίαζαν γύρω στις 02:00 το αεροδρόμιο της Λευκωσίας και βρισκόταν στο τελικό στάδιο προσέγγισης. Για να μη γίνει γνωστή η παρουσία των ελληνικών μεταγωγικών η προσγείωση είχε κανονιστεί να γίνει με όλα τα φώτα τους σβησμένα. Οι ένοπλοι πολίτες που είχαν επανδρώσει τ’ αντιαεροπορικά όπλα, νομίζοντας ότι πρόκειται για εχθρικά αεροπλάνα άνοιξαν πυρ μ’ αποτέλεσμα να χτυπηθεί καίρια το πρώτο αεροπλάνο που ετοιμαζόταν να προσγειωθεί και να συντριβεί στο έδαφος. Άλλα αεροσκάφη που ακολουθούσαν υπέστησαν σημαντικές ζημιές. Οι χειριστές ενός αεροπλάνου αναγκάστηκαν ν’ ανάψουν τα φώτα τους, σε μια προσπάθεια να σταματήσει το κακό και τότε οι χειριστές των αντιεροπορικών υποψιαζόμενοι την πραγματικότητα έπαυσαν το πυρ. Όλα τα υπόλοιπα αεροπλάνα προσγειώθηκαν επιτυχώς, αποβίβασαν γρήγορα τους καταδρομείς κι απογειώθηκαν για την επιστροφή, αφού πρώτα έμειναν πίσω 3 απ’ αυτά που είχαν υποστεί ζημιές και δεν μπορούσαν ν’ απογειωθούν.
T’ αεροπλάνα αυτά κατόπιν καταστράφηκαν, για να μην υπάρχει μαρτυρία που θα φανέρωνε την ελληνική παρουσία στον εχθρό. Από το αεροπλάνο που καταρρίφθηκε, και μετέφερε 23 Καταδρομείς μόνο ένας γλίτωσε αφού κατάφερε λίγο πριν τη συντριβή του να πηδήξει στο κενό. Συνολικά χάθηκαν περίπου 30 άνδρες, καθώς ορισμένοι ακόμα καταδρομείς είχαν σκοτωθεί από τ’ άλλα αεροπλάνα που επλήγησαν. H αιτία αυτής της τραγωδίας οφείλεται στην καθυστέρηση με την οποία έγινε γνωστή στη Κύπρο η διαταγή του ΑΕΔ για δέσμευση των αντιαεροπορικών πυροβόλων. Το σήμα εκδόθηκε στις 00:30 αλλά έγινε γνωστό στους υπεύθυνους μόνο στις 01:30 μ’ αποτέλεσμα να μην ολοκληρωθούν οι αντιδράσεις του ΓΕΕΦ έγκαιρα. H νύχτα της 21/22 Ιουλίου κύλησε με μεγάλη αγωνία για τις τουρκικές δυνάμεις εισβολής. H κατάστασή τους ήταν δεινή, καθώς οι ελληνικές δυνάμεις, αν και ανοργάνωτα, ασκούσαν μεγάλη πίεση. Το προγεφύρωμα κινδύνευε ακόμα και στο θύλακα Λευκωσίας-Αγύρτας. Παρά τους αλεξιπτωτιστές και τους καταδρομείς που είχαν ριφθεί η άμυνα βρισκόταν σε σημείο αποσύνθεσης από τις επιθέσεις της ΕΛΔΥΚ. Οι απώλειές τους ήταν τρομακτικές, αλλά αυτό λίγο ενδιέφερε την τουρκική στρατιωτική και πολιτική ηγεσία.
Ιδίως οι αλεξιπτωτιστές είχαν υποστεί σημαντική φθορά, ενώ υπολογίζεται ότι μέχρι την αυγή της 22 Ιουλίου μόνο οι νεκροί Τουρκοκύπριοι στρατιώτες έφταναν τους 2000 περίπου. Καθ’ όλη τη νύχτα απεγνωσμένες έφταναν στην ‘γκυρα οι αιτήσεις αποστολής ενισχύσεων και νυχτερινών αεροπορικών επιδρομών. Από την πλευρά τους οι Ελληνικές δυνάμεις μάχονταν με σθένος, αλλά ήταν ιδιαίτερα καταπονημένες από την αντιπαράθεση με τον αριθμητικά υπέρτερο αντίπαλο. Πίστευαν ότι με μια έστω και καθυστερημένη ενίσχυση από την Ελλάδα θα μπορούσαν να επικρατήσουν πλήρως την τρίτη ημέρα των επιχειρήσεων. Το ηθικό είναι υψηλό, αλλά οι ελληνικές δυνάμεις δεν είναι σε θέση να εκμεταλλευτούν την τραγική θέση στην οποία βρίσκονται οι τουρκικές δυνάμεις. Στο μεταξύ το 2ο αποβατικό κύμα βρίσκεται στις 03:30 σε απόσταση 10 ν.μ. από την ακτή. Στόχος των Τούρκων, εν όψει της κατάπαυσης του πυρός που είχε συμφωνηθεί, ήταν η κατάληψη της Κυρήνειας και η ένωση του μικρού προγεφυρώματος με τον θύλακα, έτσι ώστε να εδραιωθεί η παρουσία τους στο νησί και ν’ ασκήσουν στη συνέχεια σοβαρές πολιτικές πιέσεις στις διαπραγματεύσεις. Διαφορετικά η μέχρι τότε προσπάθεια θα κατέληγε σε παταγώδη αποτυχία, αφού η Ελλάδα μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχε προσβάλλει τις τουρκικές δυνάμεις. Επιπλέον η Τουρκία θα έμενε έκθετη στο διεθνή χώρο.
Το 2ο αποβατικό κύμα είχε φτάσει στην περιοχή απόβασης, αλλά λόγω της θαλασσοταραχής που επικρατούσε, η προσαιγιάλωση των αποβατικών στην ακτή είναι δύσκολη. H απόβαση αρχίζει στις 10:00 και τα άρματα μάχης (M-47 και M-48) που αποβιβάζονται μαζί με τεθωρακισμένα και άλλες δυνάμεις, καλύπτονται κάτω από τη σκιά των δέντρων μέχρι να δοθεί το σύνθημα της επίθεσης. Οι δυνάμεις του 3 ΤΣ είχαν λάβει διαταγή να καταδιώξουν τον εχθρό, από την αυγή ήδη της ημέρας, αλλά όταν κινήθησαν οι άνδρες του 251ΤΠ μαζί με μια διμοιρία ΠΑΟ 106 χλσ. έπεσαν πάνω σε ενεδρεύοντα άρματα του εχθρού και συμπτύχθηκαν. Στις 11:00 τα αντιτορπιλικά ενέτειναν τους βομβαρδισμούς κυρίως νότια του Αγ. Γεωργίου σε μια στενή λωρίδα, ώστε να αποδυναμωθεί η αντίσταση της ΕΦ και να μπορέσουν τ’ άρματα να προελάσουν ταχύτερα. Την ίδια ώρα ένα αρματαγωγό προσπαθεί να προσεγγίσει το λιμάνι της Κυρήνειας για ν’ αποβιβάσει άρματα ώστε να υπερφαλαγγιστούν οι ελληνικές δυνάμεις και να υπάρξει η εντύπωση ότι η πόλη είχε καταληφθεί πριν την ανακωχή, σε περίπτωση που οι δυνάμεις του προγεφυρώματος δεν κατάφερναν να εισέλθουν σ’ αυτήν. Οι κινήσεις του πλοίου γίνονται αντιληπτές από άνδρες της ΕΦ που βάλλουν εναντίον του και το αναγκάζουν ν’ απομακρυνθεί.
Περίπου στις 11:45 οι νεοαποβιβασθείσες τουρκικές δυνάμεις αρχίζουν την επίθεσή τους μετά το σφυροκόπημα των αντιτορπιλικών και των αεροπλάνων. ‘ρματα μάχης και τεθωρακισμένα οχήματα ακολουθούμενα από πεζικό εμφανίζονται ξαφνικά μπροστά στις ελληνικές δυνάμεις που επιχειρούν εκείνη την ώρα επίθεση. H ύπαρξη αρμάτων μάχης ήταν άγνωστη και οι δυνάμεις του 251 Τ.Π. του 306 T.E. κι ενός Λόχου 60 περίπου Καταδρομέων της 31 MK που επιχειρούσαν εκείνη τη στιγμή επίθεση αιφνιδιάζονται. Χωρίς τα κατάλληλα μέσα και χωρίς να έχουν επαφή μεταξύ τους οι ελληνικές δυνάμεις που έχουν φτάσει στα όρια της ικανότητάς τους διαλύονται και μαχόμενες κατά ομάδες επιβραδύνοντας τον αντίπαλο, υποχωρούν προς την Κυρήνεια. Όμως η προέλαση των τουρκικών δυνάμεων γίνεται όχι μόνο χωρίς συντονισμό, αφού δεν υπήρχε επαφή μεταξύ των μονάδων, αλλά και δίχως τακτική και πειθαρχία μ’ αποτέλεσμα να υφίστανται μεγάλες απώλειες από την υποτυπώδη ελληνική άμυνα. Εξάλλου στα δυτικά όρια του προγεφυρώματος ένα Τάγμα της Ε.Φ. με μερικά άρματα καταδιώκουν τους Τούρκους μέχρι την παραλιακή οδό κοντά στο Καραβά προξενώντας τους μεγάλες απώλειες.
Την ίδια ώρα που άρχιζε η επίθεση κατά της Κυρήνειας, οι Τούρκοι από τον Αγ. Ιλαρίωνα εξαπολύουν επιθέσεις προς τ’ ανατολικά με κατεύθυνση το Μπέλλα ΠαΪς και το Δίκωμο με σκοπό ν’ αποκλείσουν την Κυρήνεια από νότο και να διευρύνουν τον θύλακα στο Πενταδακτύλο. Στο ύψωμα Αετοφωλιά που υπερασπίζουν λιγοστοί άνδρες του 231 ΤΠ οι αλεξιπτωτιστές επιτίθενται με λύσσα. Αιματηρές μάχες μαίνονται στο ύψωμα το οποίο καταλαμβάνουν οι Τούρκοι δυο φορές και το ανακαταλαμβάνουν οι Ελληνοκύπριοι ισάριθμες. ‘λλες δυνάμεις εξουδετερώνουν ορισμένα ελληνικά φυλάκια στην οροσειρά και πιέζουν τους άνδρες του 399 ΤΠ που αμύνεται με το 361 ΤΠ στην κορυφή Άσπρη Μούττη. Τα τουρκικά άρματα συνεχίζουν την πορεία τους προς την Κυρήνεια αντιμετωπίζοντας διάφορες εστίες αντίστασης. Τα άρματα φτάνουν στις παρυφές της πόλης και ορισμένες δυνάμεις την παρακάμπτουν κατευθυνόμενες προς τη διάβαση Μπογαζίου. Στη Λευκωσία συνεχίζονται με αμείωτη ένταση οι οδομαχίες. H Κυπριακή ηγεσία καταβάλλει απεγνωσμένες προσπάθειες για να έρθει βοήθεια από την Αθήνα. Το ΓΕΕΦ ειδοποιεί ότι έχουν απογειωθεί μαχητικά F-4E που κατευθύνονται ήδη στην Κύπρο και δίνεται διαταγή δέσμευσης των αντιαεροπορικών. Αμέσως ο ενθουσιασμός και το ηθικό των Ελληνοκυπρίων αναπτερώνεται. Όμως τα μόνα αεροπλάνα που εμφανίζονται στον ουρανό είναι τουρκικά που βάλλουν κατά των θέσεων της ΕΦ. Στο υπόλοιπο εσωτερικό του νησιού υπάρχουν ακόμη εστίες αντίστασης σ’ ορισμένα τουρκοκυπριακά χωριά κοντά στην Πάφο, βορειότερα στα χωριά Κόκκινα, Λιμνήτη και αλλού.
Μετά από επίθεση της ΕΦ είχε καταληφθεί η Λεύκα. Στην Αμμόχωστο οι Τουρκοκύπριοι είχαν ζητήσει μέσω της UNFICYP προθεσμία μέχρι το μεσημέρι για να παραδοθούν. Όμως για άλλη μια φορά από τη δύσκολη θέση τους έβγαλαν τα τουρκικά αεροπλάνα. Στις επιθέσεις τους έπληξαν τόσο τις ελληνικές θέσεις όσο και την τουρκική ζώνη της πόλης καταστρέφοντας ξενοδοχεία και πολυκατοικίες, προξενώντας το θάνατο αμάχων όσο και ανδρών της UNFICYP. Κι ενώ η μάχη στην Κύπρο βρισκόταν στη σημαντικότερη ίσως καμπή, στην Αθήνα είχε συμφωνηθεί τις πρώτες πρωινές ώρες η κατάπαυση του πυρός. Πρώτα ανακοινώθηκε από τις ΗΠΑ κι ακολούθησαν η Ελλάδα και η Τουρκία. Ως ώρα έναρξης της ισχύος της συμφωνίας οριζόταν η 16:00. H Π.Α. που είχε διαθέσει τις κατάλληλες δυνάμεις, κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων στην Κύπρο, βρισκόταν σε ετοιμότητα. Το πρωί διατάχθηκε η μεταστάθμευση 4 αεροσκαφών F-4E Δ/Β από την Ανδραβίδα και 2 F-4E αεράμυνας από την Τανάγρα στο Ηράκλειο για να επιτεθούν κατά των τουρκικών ναυτικών στόχων. Το ετοιμοπόλεμο των αεροσκαφών αυτών αξιολογείται μέχρι τότε ως μηδαμινό και η τεχνική υποστήριξή τους σχεδόν αδύνατη, λόγω έλλειψης του μηχανισμού ελέγχου του συστήματος πυρός. Ως χρόνος ετοιμασίας τους για εκτέλεση αποστολής είχε προβλεφθεί η 01:30-02:00 της Δευτέρας.
Επιπλέον άλλα 4F-4E Δ/Β διατάχθηκαν για μεταστάθμευση στο Ηράκλειο από Ανδραβίδα. Κατά τη μεταφορά αυτή το ένα αεροσκάφος λόγω της κατάστασης προσγειώθηκε μ’ αυξημένο βάρος, μ’ αποτέλεσμα να θραυστούν τα ελαστικά του. Λόγω της τριβής των τροχών στο έδαφος δημιουργήθηκαν φλόγες τις οποίες ο πύργος ελέγχου εξέλαβε ως πυρκαγιά κι έδωσε εντολή στο πλήρωμα να το εγκαταλείψει, όπως κι έγινε. Ένα ακόμα αεροσκάφος τέθηκε εκτός ενέργειας μ’ εντολές του πύργου ελέγχου. Στις 11:07 δόθηκε εντολή γι’ απογείωση 12 αεροσκαφών F-84F και ειδοποιείται σχετικά το ΓΕΕΦ, αλλά η διαταγή ακυρώνεται μετά από 2 λεπτά. Το ίδιο ακριβώς σκηνικό επαναλαμβάνεται και στις 12:24, όταν διατάσσεται εκ νέου η απογείωση των αεροσκαφών. Οι διαταγές ματαίωσης των αποστολών αυτών δόθηκαν με δικαιολογία το ενδεχόμενο της από βορράν απειλής. Οι Τούρκοι στο μεταξύ εκμεταλλεύονται το χρόνο μέχρι την εφαρμογή της συμφωνίας. H Κυρήνεια καταλαμβάνεται κι απ’ την πρώτη στιγμή οι Τούρκοι στρατιώτες σπέρνουν το θάνατο και την καταστροφή. Τα πυρά τους στρέφονταν ενάντια κάθε κίνησης, αδιάκριτα. Έτσι πολλοί άμαχοι βρήκαν το θάνατο, μεταξύ των οποίων και πολλοί Άγγλοι που έμεναν στην Κυρήνεια.
Αν και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού είχε εγκαταλείψει την πόλη, αρκετοί κάτοικοι είχαν παραμείνει και παρείχαν κάθε δυνατή βοήθεια στους εθνοφρουρούς που υποχωρούσαν. Οι άνδρες της UNFICYP σε πολλές περιπτώσεις έδειξαν αδιαφορία για την τραγική εξέλιξη των πραγμάτων μ’ αποτέλεσμα να σημειώνονται θηριωδίες και εκτελέσεις άμαχων μπροστά στα μάτια τους. Από τη στιγμή που οι τουρκικές δυνάμεις βρήκαν το δρόμο για τη Λευκωσία, δεν ενδιαφέρθηκαν να καταλάβουν ολοκληρωτικά την πόλη, μ’ αποτέλεσμα ένας μεγάλος αριθμός οδών και δημοσίων κτιρίων να παραμείνουν ανεξέλεγκτα και να βρίσκουν διόδους διαφυγής οι εθνοφρουροί. Οι κάτοικοι της πόλης συγκεντρώνονταν σε καθορισμένα μέρη από τις δυνάμεις της UNFICYP διαφεύγοντας τη σύλληψη από τα τουρκικά στρατεύματα, που έδιναν την εντύπωση συμμοριτών παρά τακτικού στρατού καθώς λεηλατούσαν την πόλη. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στο μεσαιωνικό φρούριο της Κυρήνειας, είχαν κλειστεί 75 συνολικά εθνοφρουροί που προκάλεσαν από τις πρώτες ώρες απώλειες στους Τούρκους αχρηστεύοντας 2 άρματα κι εξουδετερώνοντας περίπου 15 στρατιώτες. Οι τουρκικές δυνάμεις χωρίς μεγάλη αντίσταση κατάφεραν γύρω στις 17:00 να ενώσουν το προγεφύρωμα με το θύλακα, ενώ ακόμη και τότε συνεχιζόταν η ρίψη αλεξιπτωτιστών.
Αυτήν την ώρα εμφανίζονται και τα πρώτα ρήγματα στη Λευκωσία όπου οι Τούρκοι καταφέρνουν να επιτύχουν μερικώς το διχοτομικό τους σχέδιο καταλαμβάνοντας μερικά βόρεια προάστια. Οι λιγοστοί κάτοικοι που είχαν παραμείνει σ’ αυτά έπεσαν θύματα των τουρκικών ωμοτήτων και λεηλασιών. Στο μεταξύ παρά το γεγονός ότι η συνθήκη κατάπαυσης του πυρός είχε αρχίσει να ισχύει από τις 16:00, οι Τούρκοι συνέχιζαν τις κινήσεις τους προωθώντας τις γραμμές τους. Τα αντιτορπιλικά και τα αεροπλάνα έβαλαν συνεχώς μέχρι την έλευση της νύχτας προσβάλλοντας τις ελληνικές θέσεις, ενώ ακόμα και κατά τη διάρκεια της νύχτας θα συνεχίζονταν σκληρές αψιμαχίες μέσα στην Κυρήνεια. Με την έναρξη της συμφωνίας οι δυνάμεις της ΕΦ έπαυσαν το πυρ και στο Πενταδάκτυλο το 399 ΤΠ που κρατούσε την ‘σπρη Μούττη μαζί με άλλα τμήματα συνεπτύχθη προς Δίκωμο και Συγχαρί.
Στην Αμμόχωστο το πυρ κατέπαυσε όπως είχε συμφωνηθεί. Αξιοσημείωτο είναι ότι καθ’ όλη τη διάρκεια του τριήμερου αγώνα, είχαν αποκλειστεί σε φυλάκιο του λιμανιού 5 εθνοφρουροί οι οποίοι αν και είχαν δεχθεί αλλεπάλληλες επιθέσεις συνέχιζαν να αμύνονται. Στην Αθήνα κανένα πρόσωπο δεν βρισκόταν για ν’ αντιδράσει υπεύθυνα. Βοήθεια στην Κύπρο δεν είχε αποσταλεί. Στις 14:00 είχε ματαιωθεί οριστικά η αποστολή μαχητικών F-4E και μαζί μ’ αυτήν κάθε αεροπορική επιχείρηση προσβολής των τουρκικών δυνάμεων. Στις 15:00 δόθηκε νέα εντολή στα 2 υποβρύχια να πλεύσουν και πάλι προς την Κύπρο…….
.