Ο Διοκλητιανός ήταν αυτός που έδωσε οριστικό τέλος στην παρατεταμένη κρίση του τρίτου αιώνος μ.Χ. και ώθησε την ανάκαμψη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με ένα μεταρρυθμιστικό έργο που περιελάμβανε παλαιότερα μεν στοιχεία, αλλά καταλλήλως τροποποιημένα ώστε να ανταποκρίνονται στα δεδομένα των μεταβληθέντων συνθηκών και της καινούριας εποχής. Το έργο του, που τελειοποιήθηκε περαιτέρω από τον Μέγα Κωνσταντίνο, αποτέλεσε και τον θεμέλιο λίθο της διοικήσεως του Βυζαντίου καθ’ όλη τη μακραίωνη ιστορία του. Η «Τετραρχία», με τον καταμερισμό της εξουσίας μεταξύ τεσσάρων, δύο Αυγούστων και δύο Καισάρων, ήταν η έναρξη της απολυταρχίας του και το εφαλτήριο της συγκέντρωσης της κρατικής εξουσίας που έσβησε την ως τότε προνομιακή θέση της Ιταλίας και τη διάκριση μεταξύ αυτοκρατορικών και συγκλητικών επαρχιών. Μια διάκριση που, ούτως ή άλλως, είχε προ καιρού απωλέσει την ουσία της.
Ο βασικός στόχος των μεταρρυθμίσεων του Διοκλητιανού, όπως και αυτών του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ήταν διττός. Από τη μία απέβλεπε στην αποτελεσματικότερη διακυβέρνηση του κράτους, περιορίζοντας κατά πολύ την επιρροή του σώματος της συγκλήτου, και από την άλλη στην αποτροπή σφετερισμού του θρόνου. Ο δεύτερος στόχος παρουσιάζεται συχνά από σύγχρονους ιστορικούς – λανθασμένως βέβαια – ως ο πρωταρχικός, καθότι μια σωστή διοίκηση δεν μπορεί να τελεσφορήσει εάν υφίστανται εσωτερικές αναταραχές από διεκδικητές της εξουσίας. Το επιχείρημα σίγουρα έχει τη λογική του, αλλά δε λαμβάνει υπόψιν τις δυσκολίες που προέκυψαν στη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας λόγω του αχανούς μεγέθους της.
Η διοικητική δομή που είχε καθιερωθεί παρελθοντικά και εφαρμόστηκε από προγενεστέρους αυτοκράτορες ήταν αρκετά απλή και αδυνατούσε να καλύψει όλους τους τομείς. Δεδομένου του ότι όλο και περισσότερα καθήκοντα μετατοπίζονταν στην κεντρική διοίκηση, η αυτοκρατορική εξουσία δε διέθετε τους πόρους ούτε και είχε τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει τα προκύπτοντα ζητήματα χωρίς ουσιώδη και εκτεταμένη αναδιοργάνωση. Οι μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου σχεδιάστηκαν για την επίλυση αυτών ακριβώς των προβλημάτων.
Να ξεκινήσουμε με τον απόλυτο και αυστηρό διαχωρισμό που επιβλήθηκε μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών εξουσιών. Οι πολιτικοί αξιωματούχοι, από τη μια, δεν μπορούσαν πλέον να έχουν στη διάθεσή τους τμήματα στρατού ή να αναλαμβάνουν οποιεσδήποτε στρατιωτικές υποχρεώσεις. Οι ανώτατοι αξιωματικοί, από την άλλη, δεν είχαν δικαίωμα πρόσβασης σε κανέναν τομέα της πολιτικής διοικήσεως. Εξίσου σημαντικό ήταν και το νέο φορολογικό σύστημα όπου οι στρατιωτικοί διοικητές υποχρεώνονταν πλέον να απευθύνονται σε πολιτικές υπηρεσίες για τις προμήθειες των μονάδων τους όπως και για την πληρωμή των ιδίων και των στρατιωτών τους.
Η πολιτική γραφειοκρατία έλαβε νέα μορφή, ώστε να δύναται να χειρίζεται στο έπακρο τα αυξημένα καθήκοντα της κεντρικής διοικήσεως. Η οργανωτική δομή της παρέμεινε η ίδια, βασισμένη στις πόλεις και τις επαρχίες τους. Τη διοίκηση των πόλεων είχαν τα δημοτικά συμβούλια (curiae) τα οποία στελεχώνονταν από διακεκριμένους πλουσίους πολίτες. Στις αναδιοργανωτικές αρχές του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου οι μεγάλες επαρχίες διαιρέθηκαν σε μικρότερες με αποτέλεσμα οι 50 να γίνουν 100, ενώ τον πέμπτο αιώνα ο αριθμός τους ανήλθε στις 120. Αυτές εντάσσονταν σε 12 διοικητικές μονάδες (dioecesis) με προϊστάμενο έναν βικάριο (vicarius). Τέλος, οι διοικητικές μονάδες υπάγονταν σε τέσσερις επαρχότητες (ή υπαρχίες, praefecturae) που χώριζαν ολόκληρο το κράτος ως εξής:
α) Επαρχότητα της Ανατολής: κάλυπτε όλη την περιοχή μεταξύ Αιγύπτου και Λιβύης έως τη Θράκη.
β) Επαρχότητα της Γαλατίας: περιελάμβανε τη ρωμαϊκή Βρετανία, τη Γαλλία, την Ιβηρική χερσόνησο και το δυτικό τμήμα της Μαυριτανίας.
γ) Επαρχότητα του Ιλλυρικού: είχε στην αρμοδιότητά της την Ελλάδα και τα κεντρικά Βαλκάνια.
δ) Επαρχότητα της Ιταλίας: ξεκινούσε από τη Βόρεια Αφρική και έφτανε βόρεια ως τη Δαλματία.
Τον έλεγχο καθεμιάς είχε ο έπαρχος των πραιτoρίων (ή αλλιώς έπαρχος της διοικήσεως), ο οποίος ήταν άτομο της απολύτου εμπιστοσύνης ενός από τους αυτοκράτορες (Αυγούστου ή Καίσαρα). Συνεπώς, η πολιτική δομή της διοικήσεως ήταν:
Αυτοκρατορία (ή τμήμα της): Αυτοκράτωρ
Υπαρχίες (ή επαρχότητες): Πραιτωριανοί έπαρχοι
Διοικητικές μονάδες: Βικάριοι
Πόλεις: δημοτικά συμβούλια
Την στρατιωτική διεύθυνση κάθε επαρχίας είχε ο δούκας (dux). Καθίσταται κατανοητό ότι η πιθανότητα στάσεως για την κατάληψη του θρόνου ήταν πλέον εξ αρχής καταδικασμένη, με τις ανάλογες ασφαλώς συνέπειες για όλους τους εμπλεκομένους. Οι περιορισμένες αριθμητικώς στρατιωτικές μονάδες που είχε στη διάθεσή του ο κάθε δούκας δεν ήταν δυνατόν να επιτύχουν την υλοποιήση ανατρεπτικών πλάνων.
Θα ολοκληρώσουμε τις μεταρρυθμήσεις με αναφορά στις πολυάριθμες υπηρεσίες που υπήρχαν εντός της κεντρικής διοίκησης, οι οποίες ασχολούνταν με τις πολιτικές, αλλά κυρίως με τις οικονομικές υποθέσεις. Οι επικεφαλής τους, όπως και οι διοικητές του στρατού, ήταν μέλη της αυτοκρατορικής αυλής (comitatus). Οι σημαντικότεροι εξ αυτών ήταν οι ακόλουθοι:
• Μάγιστρος των οφφικίων (magister officiorum): Επιτελούσε κατά βάση δικαστικά καθήκοντα, αλλά λειτουργούσε και ως ένα είδος μυστικής αστυνομίας με ευθύνη για την προσωπική ασφάλεια του αυτοκράτορος. Είχε υπό τον έλεγχό του κρατικούς πράκτορες (curiosi) των οποίων αποστολή ήταν η παρακολούθηση της δράσεως και η ενημέρωση περί των φρονημάτων υπαλλήλων και υπηκόων.
• Κόμης των θείων θησαυρών (sacrarum largitionum), το δεύτερο σπουδαιότερο αξίωμα στην ιεραρχία: Ήταν ανώτατος πολιτικός αξιωματούχος και διαχειριστής του αυτοκρατορικού θησαυροφυλακίου που περιελάμβανε ορυχεία, νομισματοκοπεία, είσπραξη κάποιων συγκεκριμένων φόρων και πληρωμή στρατευμάτων.
• Κόμης του ιδιωτικού ταμείου του αυτοκράτορος (come rei privateae): αρμοδιότητά του ήταν η διαχείριση της προσωπικής περιουσίας του Αυγούστου, ιδιαιτέρως η ενοικίαση μεγάλων κτηματικών εκτάσεων. Τα καθήκοντά του όμως περιορίσθηκαν αισθητά, όταν οι βασικοί επαρχιακοί φόροι περιήλθαν αργότερα στην άμεση αρμοδιότητα των πραιτωριανών επάρχων.
• Μέγας θαλαμηπόλος (praepositus sacri cubiculi): αρχιευνούχος όπου λόγω των καθηκόντων του, είχε άμεση πρόσβαση στον αυτοκράτορα. Η δύναμή του αυξανόταν κατακόρυφα, κυρίως όταν τον θρόνο κατείχε κάποιος ανίσχυρος ή άβουλος αυτοκράτωρ, αφού ουσιαστικά λάμβανε κρατικές αποφάσεις αντί αυτού.
