Ιστορικά η διεξαγωγή δημοψηφισμάτων με ερώτημα ανεξαρτητοποίησης μιας περιοχής/χώρας δεν είναι κάτι το καινούργιο. Στην Ευρώπη ειδικά -για να μην πάμε στο μακρινό παρελθόν- είδαμε ένα τέτοιο κύμα το 1991-1992 στην Ανατολική Ευρώπη, όταν ακριβώς διαλύθηκε η Σοβιετική Ένωση και τα ομόσπονδα κράτη της αποφάσισαν την αυτεξούσια πορεία τους. Μέσα σε αυτή την κρίσιμη διετία είχαμε δημοψηφίσματα σε Εσθονία, Λιθουανία, Λετονία, Ουκρανία, Γεωργία, Αρμενία, Τουρκμενιστάν, Ουζμπεκιστάν. Αλλά υπήρχαν πάλι τα ίδια χρόνια και δημοψηφίσματα πιο περιφερειακά, όπως αυτό της Νότιας Οσετίας και της Αμπχαζίας για απόσχιση από τη Γεωργία, εκείνα της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας και της απόσχισης από τη Σερβία, της Υπερδνειστερίας από τη Μολδαβία κ.α.
Κατεχόμενες ουκρανικές περιοχές: Ξεκίνησαν τα ψευδοδημοψηφίσματα
Να πούμε εδώ πως δεν υπάρχει ένας σαφής «οδικός χάρτης» εντός διεθνούς νομιμότητας για το πως μια χώρα διαλύεται, μια περιοχή αποφασίζει την απόσχιση της κ.λπ. Κάποια συντάγματα προβλέπουν μια σχετική διαδικασία, τα περισσότερα όχι, και γενικότερα τέτοια κίνηση αποτελεί κάθε φορά ειδική περίπτωση. Ο ΟΗΕ προβλέπει μεν το βασικό δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των μειονοτήτων εντός μιας χώρας και υπάρχει η σχετική διακήρυξη του 1960 (απόφαση 1514) περί απόδοσης ανεξαρτησίας σε αποικίες, ενώ το 1970 η διακήρυξη περί αρχών διεθνούς δικαίου για τις φιλικές σχέσεις μεταξύ χωρών, προβλέπει ότι πρέπει να γίνεται σεβαστό το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, ότι οι σχέσεις μεταξύ χωρών πρέπει να είναι ειρηνικές και οι διαφορές να επιλύονται έτσι (κάτι που έχει παραβιάσει πλήρως η Ρωσία στην εισβολή) ενώ υπάρχει η επισήμανση ότι απαγορεύεται η χρήση βίας για την στέρηση της εθνικής ταυτότητας των πολιτών.
Στην πράξη κάθε δημοψήφισμα απόσχισης, ανεξαρτητοποίησης, αλλαγής ομόσπονδου ή συνομόσπονδου χαρακτήρα μιας χώρας, εξαρτάται σημαντικά από τη διεθνή αποδοχή του. Η οποία συνήθως έρχεται όταν αναγνωριστεί πως το αίτημα απόσχισης είναι παλλαϊκό ή τουλάχιστον έχει ισχυρή λαϊκή στήριξη, πως αποκαθιστά την ειρήνη ή έστω αποτελεί μια διαδρομή προς αυτή, πως γίνεται σε καθεστώς ελεύθερης έκφρασης των πολιτών χωρίς πιέσεις και νοθείες, και βέβαια πως δεν αποτελεί εργαλείο «τεμαχισμού» μιας άλλης χώρας η οποία είναι υπό εισβολή ή απειλή.
Με βάση τα παραπάνω, τα δημοψηφίσματα που οργανώνει τώρα η Ρωσία στις διοικητικές περιοχές της Ουκρανίας, Λουχάνσκ, Ντονέτσκ, Ζαπορίζια και Χερσώνα απέχουν πάρα πολύ από το να χαρακτηρισθούν σοβαρά. Τέτοια δεν μπορεί να οργανώνονται από έναν εισβολέα και μέσα στη δίνη ενός πολέμου. Και χωρίς καμία εγγύηση ελεύθερης διεξαγωγής τους, ούτε διεθνείς παρατηρητές, ούτε καν μεσοδιάστημα διαλόγου στη δημόσια σφαίρα. Σημαντικό τμήμα των κατοίκων αυτών των περιοχών δεν είναι καν εκεί καθώς έχουν φύγει πρόσφυγες προς την υπόλοιπη Ουκρανία, η παρουσία των ρωσικών στρατευμάτων είναι διαρκής και απειλητική, ενώ είναι δεκάδες τα παραδείγματα άσκησης βίας και ορισμού «τοποτηρητών» που είναι φιλικοί προς τη Μόσχα.
Το ίδιο ισχύει και για τις περιοχές του Λουχάνσκ και Ντονέτσκ, όπου από το 2014 υπάρχει μια εσωτερική αυτοργάνωση σε “αυτόνομες δημοκρατίες” (επίσης μη διεθνώς αναγνωρισμένες). Ακόμη και εκεί, η καταγραφή των προθέσεων του πληθυσμού που εμφανώς θέλει διαχωρισμό με την Ουκρανία, δεν μπορεί να είναι πειστική, αντιπροσωπευτική και κυρωτική υπό τέτοιες συνθήκες έντασης και πόλωσης. Και με μοναδικό ερώτημα “θέλετε την ένταξη στη Ρωσία”, χωρίς δηλαδή άλλες επιλογές, π.χ. μια αυτονομία. Οπότε, όπως και να το δει κανείς, το προδιαγεγραμμένο αποτέλεσμα (προφανώς η «ψήφος» θα πει «ναι» στην απόσχιση από την Ουκρανία και στην ένταξη στη Ρωσική Ομοσπονδία) θα είναι νόθο.
Τι ελπίζει ο Πούτιν με το δημοψήφισμα; Έχει δύο ιστορικά παραδείγματα να αντλήσει εμπειρία. Αρχικά από το δημοψήφισμα του Μαρτίου του 2003 στην Τσετσενία. Όπου μετά από δύο πολέμους Ρωσίας-Τσετσενίας, που διέλυσαν τη χώρα -είχε διακηρύξει την ανεξαρτησία από την ΕΣΣΔ, χωρίς όμως αυτό να γίνει αποδεκτό από την διάδοχη Ρωσία- έγινε δημοψήφισμα με ερώτημα την έγκριση Συντάγματος που υιοθετούσε τη μερική αυτονομία αλλά εντός Ρωσίας.
Η οργάνωση όμως του δημοψηφίσματος έγινε υπό ρωσική κατοχή (με τον Πούτιν ήδη να δηλώνει από το 2001 πως «εκεί διεξάγεται ο δικός μας πόλεμος κατά της τρομοκρατίας», εκμεταλλευόμενος την διεθνή συσπείρωση κατά των ισλαμιστικών οργανώσεων που είχε προκληθεί από την επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου στις ΗΠΑ). Στη χώρα επικρατούσε μια ασταθής ειρήνη που διακοπτόταν από βομβιστικές επιθέσεις Τσετσένων αυτονομιστών, ενώ το 2002 έγινε η γνωστή επίθεση τέτοιων σε θέατρο της Μόσχας, όπου κράτησαν ομήρους πάνω από 700 θεατές. Μια τρομοκρατική δράση που κατέληξε σε σφαγείο, καθώς πάνω από 100 πέθαναν όταν οι ρωσικές δυνάμεις διοχέτευσαν τοξικό αέριο εντός της αίθουσας.
Έτσι η πίεση για «επίλυση του Τσετσενικού» αυξήθηκε υπέρμετρα οπότε ελάχιστες μέρες μετά το φιάσκο στη Μόσχα, ανακοινώθηκε το δημοψήφισμα. Το οποίο έφερε το αναμενόμενο αποτέλεσμα, με έγκριση του νέου Συντάγματος με το εκπληκτικό ποσοστό 95,5%. Βέβαια δεν υπήρξε καν δημόσιος διάλογος, κανείς δεν τόλμησε να κάνει καμπάνια ενάντια στα ερωτήματα-προτάσεις, ενώ ψήφισαν ακόμη και οι περίπου 36.000 Ρώσοι στρατιώτες που στάθμευαν στην χώρα.
Παρά τις παρασπονδίες αυτές, τις διεθνείς καταγγελίες περί νοθείας, την τρομοκράτηση του πληθυσμού, η επανένταξη της Τσετσενίας στη Ρωσία τελικά έγινε διεθνώς αποδεκτή με ελάχιστα «μουρμουρητά». Καθώς -θυμίζουμε- ήταν η εποχή καταπολέμησης της ισλαμικής τρομοκρατίας, η οποία αφθονούσε στην Τσετσενία, ενώ η όλη υπόθεση θεωρήθηκε ως μια «εσωτερική τακτοποίηση» της Μόσχας, όπου την περίοδο εκείνη εκκαθάριζε τις εκκρεμότητες που είχε στον Καύκασο με τις τοπικές δημοκρατίες και ημιαυτόνομες περιοχές.
Για να είμαστε ιστορικά δίκαιοι, η ρωσική αυτή «διευθέτηση», χοντροκομμένη αλλά με επίφαση νομιμότητας, λειτούργησε: παράγοντας την τοπική σταθερότητα, διαμέσου βέβαια ενός αυταρχικού προσωποπαγούς και ιδιαίτερα διεφθαρμένου καθεστώτος του Ραμζάν Καντίροφ. Ο ίδιος μάλιστα σήμερα πρωταγωνιστεί στην ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, ως επικεφαλής μεγάλου αποσπάσματος Τσετσένων μαχητών που μάχονται εκεί, δηλώνοντας «πιστοί του Πούτιν», φανατικοί, αν και με αμφισβητούμενη αποτελεσματικότητα στο πεδίο της μάχης.
Το επόμενο ρωσικό παράδειγμα είναι εκείνο του δημοψηφίσματος στην Κριμαία το Μάρτιο του 2014, μετά την κατάληψη της από τη Ρωσία. Και εκεί είχαμε έγκριση με 97% της ένταξης της περιοχής στη Ρωσία, με έντονη βέβαια παρουσία στρατευμάτων, χωρίς αντιπολίτευση, χωρίς δημόσιο διάλογο. Διεθνής αναγνώριση δεν υπήρξε, αλλά ο Πούτιν εξέδωσε σχετικό διάταγμα ένταξης της περιοχής στην Ρωσία.
Και εδώ όμως πρέπει να πούμε πως η περιοχή έκτοτε -μέχρι την εισβολή πάντα- διασφάλισε μια τοπική ειρήνη καθώς η Ουκρανία δεν ξεκίνησε εκεί αντιπαράθεση, όπως έκανε με τους αυτονομιστές στο Ντονμπάς. Ίσως αναγνωρίζοντας πως μια τέτοια κίνηση θα προκαλούσε βίαιη αντίδραση της Ρωσίας, αλλά και πως οι κάτοικοι της περιοχής είναι σε πολύ μεγάλο ποσοστό ρωσικής εθνικότητας και αντίληψης οπότε δεν υπήρχε και μέλλον διεκδίκησης της. Σήμερα βέβαια, στην εισβολή, η ουκρανική κυβέρνηση διατυπώνει το αίτημα «απελευθέρωσης της Κριμαίας» μέσω όπλων, ως απάντηση στη ρωσική επιθετικότητα.
Να λοιπόν παραδείγματα για την πολιτική Πούτιν. Θα γίνει το ίδιο στα κατεχόμενα της Ουκρανίας; Προφανώς εδώ διεθνής επιδοκιμασία δεν θα υπάρξει, τουλάχιστον από τη Δύση. Θα περιμένουμε βέβαια να δούμε τη στάση των μεγάλων χωρών της Ασίας, Κίνας, Ινδίας, Τουρκίας κ.α., αν θα αναγνωρίσουν ή έστω αποδεχθούν μια τέτοια εξέλιξη απόσχισης από την Ουκρανία και ένταξης στη Ρωσία (δύσκολο όμως καθώς έτσι παράγεται ένα νέο «δίκαιο» αυτονομίας, που καμία υπερδύναμη με πολυεθνική σύνθεση δεν είναι πρόθυμη να αποδεχθεί).
Φιλορώσοι αυτονομιστές: Τα δημοψηφίσματα ξεκινούν και “τίποτα δεν θα τα σταματήσει”
Έχουν ειδικό νόημα τα δημοψηφίσματα στο έτσι κι αλλιώς λασπώδες ηθικά της εισβολής στην Ουκρανία; Διακρίνουμε 4 τέτοια:
1. Αρχικά η ένταξη αυτών των περιοχών στη Ρωσική επικράτεια μετατρέπει κάθε πολεμική ενέργεια εκεί σε «επίθεση κατά της ίδιας της Ρωσίας». Οπότε οποιαδήποτε εμφάνιση δυτικών μισθοφόρων, δυτικών όπλων, δυτικών ροών πληροφορίας-στοχοποίησης-καθοδήγησης δεν είναι ενάντια στο ρωσικό στρατό μόνο, αλλά είναι και κατά ρωσικής επικράτειας. Έτσι η κυβέρνηση Πούτιν προσπαθεί να αλλάξει το υπόβαθρο της σύγκρουσης από τοπικό/περιφερειακό σε διεθνές, αποδεικνύοντας αυτό που ήδη δήλωσε στο διάγγελμα του, ότι δηλαδή «αντιμετωπίζουμε το ΝΑΤΟ».
2. Προσφέρεται στον Πούτιν η ευκαιρία να προχωρήσει σε ακόμη μεγαλύτερη κινητοποίηση εντός Ρωσίας, να ασκήσει ακόμη πιο σκληρή εσωτερική διαχείριση. Ακούγονται αυτά ως επίφαση, αλλά ακόμη και ένα καθεστώς σαν το ρωσικό, μια «ντεμί-δημοκρατία» δηλαδή, με διεξαγωγή πολυκομματικών εκλογών, με λειτουργία κοινοβουλίου, με αντίρροπες δυνάμεις στο εσωτερικό της, οφείλει να δομήσει ένα εκ των ένδον νομιμοποιητικό περιβάλλον των ενεργειών της.
3. Ακόμη, με τα δημοψηφίσματα η Ρωσία δηλώνει πως τα κατεχόμενα δεν πρόκειται να τα διαπραγματευθεί ή παραχωρήσει. Καθώς δεν θα αποτελούν πλέον «λάφυρα εισβολής» που μπορεί να ανταλλαχθούν ή εκχωρηθούν σε μια συμφωνία ειρήνης.
4. Τέλος, εφόσον η Ρωσία δηλώνει πως πολεμά όχι για μια γειτονική ρωσόφωνη μειονότητα και τα δικαιώματα της (η αρχική αιτιολόγηση της εισβολής) αλλά πια για το ίδιο το έδαφος της, μπορεί να προχωρήσει σε πολεμική δράση αυτοάμυνας χωρίς τα τυπικά ηθικά-νομικά αναχώματα που η μεταπολεμική παράδοση έχει επιβάλλει. Και εδώ έχουμε λοιπόν υπονοούμενα για “μαζικό-παγκόσμιο” πόλεμο.
Είναι έτσι τα δημοψηφίσματα μια σύνθετη ρωσική δράση, όχι όμως ιδιαίτερα μελετημένη όπως φαίνεται. Καθώς παρουσιάζονται έκτακτα, επείγοντα, χωρίς μεγάλη τοπική προεργασία, χωρίς να διασφαλιστεί έστω μια φαινομενική «αντικειμενικότητα» και «τίμια διεξαγωγή τους». Υπό τον ήχο των πυροβόλων, με το όπλο στο χέρι, με την επιστράτευση να εξελίσσεται, με τη διεθνή πίεση να μεγιστοποιείται, με τις αντιδράσεις στο ρωσικό εσωτερικό να γίνονται ορατές, έστω και σε μέτριο βαθμό, με την έξοδο των πιο προνομιούχων που δεν θέλουν να υπηρετήσουν την «κρεατομηχανή». Παράδοξα κι αυτά των ημερών, καθώς επιχειρούν στο επίκεντρο της εισβολής να δημιουργήσουν ένα νομικό τετελεσμένο με χάρτινα (ούτε καν πήλινα) πόδια. Είναι εποχή δυστυχώς όπου νοσταλγεί κανείς την παραδοσιακή σοβιετική διπλωματία: που αν μη τι άλλο συνδύαζε τον πραγματισμό με καλή γνώση των διεθνών ισορροπιών και συνεχώς προσπαθούσε για μια σοβαρή νομιμοφάνεια…
