Μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016 παρατηρήθηκε μία αρκετά αιφνιδιαστική, στενή προσέγγιση Άγκυρας και Μόσχας που έκτοτε προβληματίζει ιδιαίτερα τους δυτικούς συμμάχους της Τουρκίας. Η σύσφιξη των σχέσεων των δύο χωρών βασίζεται σε πέντε ζωτικά σημεία, δηλαδή στην επέκταση των διμερών εμπορικών συναλλαγών και των δεσμών στον ενεργειακό τομέα, στην ενίσχυση του αυταρχικού κράτους, την υποστήριξη της περιφερειακής αυτονομίας στον Εύξεινο Πόντο, την υπονόμευση με κάθε μέσον των δυτικότροπων θεσμών και την επέκταση της επιρροής στην Μέση Ανατολή.
Του Γιώργου Ζ. Ηλιόπουλου
Αν και αυτά τα κοινά συμφέροντα ωθούν Ρωσία και Τουρκία σε εξαιρετικά στενές συνεργασίες και συνέργειες, υπάρχουν πολλά σημεία τριβής και πεδία αντικρουόμενων συμφερόντων. Διάφοροι ισχυροί παράγοντες δημιουργούν ένα κλίμα δέσμευσης σε κοινές προσπάθειες και ενέργειες από την μία πλευρά, αλλά και συγκρούσεων από την άλλη, που τελικά το όλο πλαίσιο καταλήγει σε σχέση λυκοφιλίας μεταξύ των δύο χωρών. Η διαχείριση αυτών των διαφορών συναρτάται άμεσα με την προθυμία της Άγκυρας να συναινεί χωρίς αντιρρήσεις στις ρωσικές φιλοδοξίες σε κάθε ένα από τα πέντε βασικά σημεία που καθορίζουν σήμερα τις ρωσοτουρκικές σχέσεις.
Ακόμα και εάν η Τουρκία δέχεται να συμβαδίσει σε με την Ρωσία σε πολλά ακανθώδη θέματα, μια έστω και τυχαία σύγκρουση σε κάποιο από τα πέντε ζωτικά σημεία είναι ικανή να εκτροχιάσει μία κατά τα άλλα στενή σχέση, θρυμματίζοντας τους όποιους δεσμούς της Άγκυρας με την Μόσχα. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού οι ανήσυχοι σχεδιαστές της αμερικανικής στρατηγικής διαβλέπουν πως η Τουρκία θα εξακολουθήσει να παραμένει απρόβλεπτη και θα εμφανίζεται περισσότερο πρόθυμη να συνεργασθεί με την Ρωσία σε ζωτικά θέματα, όποτε τα συμφέροντά της το επιτάσσουν.
Ο Ενεργειακός Τομέας και οι Οικονομικοί Δεσμοί
Οι εξελίξεις στο ενεργειακό πεδίο μεταξύ της Ρωσίας και της Τουρκίας, κινούνται εντελώς αντίθετα προς τα συμφέροντα των ΗΠΑ που αγωνίζονται να περιορίσουν την εξάρτηση της Ευρώπης, ειδικά από το ρωσικό φυσικό αέριο. Παράλληλα εξασθενίζει ο αμερικανικός στόχος πολλαπλασιασμού του δικτύου των αγωγών από την Κασπία και την Κεντρική Ασία, ενώ και η είσοδος της Κίνας μέσω της εικοσιπενταετούς της συμφωνίας με την Τεχεράνη στην περιοχή, υπονομεύει δραματικά τις επιδιώξεις της Ουάσιγκτον.
Αν και αυτοί οι δεσμοί μεταξύ Άγκυρας και Μόσχας ευνοούν και τις δύο πλευρές και μάλιστα περισσότερο την Τουρκία, η προθυμία της Ρωσίας να επιβάλει κυρώσεις κατά της Τουρκίας όποτε αναδύονται αποκλίσεις σε σχέση με τις επιθυμίες της, δημιουργεί σημαντικά προβλήματα.
Πρόσφατα και σύμφωνα με την κρατική τουρκική εταιρεία διαχείρισης του φυσικού αερίου BOTAŞ, το πρόγραμμα μείωσης προμηθειών προβλέπει διακοπή λειτουργίας του αγωγού Turkish Stream από τις 27 Ιουλίου. Ο αγωγός λειτουργεί από τον Ιανουάριο και ανεφοδιάζει αποκλειστικά και μόνον την Τουρκία. Όμως από τον Μάϊο ακόμα ένας αγωγός της GAΖPROM, ο Blue Stream τίθεται και αυτός εκτός λειτουργίας, υποτίθεται για επισκευή και συντήρηση διάρκειας δύο εβδομάδων, που τελικά φθάνουν και υπερβαίνουν το δίμηνο, χωρίς να έχουν δοθεί κάποιες πειστικές εξηγήσεις.
Τελικά κατά το πρώτο εξάμηνο του 2020 η Τουρκία μείωσε κατά 72% τις εισαγωγές φυσικού αερίου από την Ρωσία, αντικαθιστώντας το κενό με προμήθειες από τους ανατολικούς της γείτονες, το Αζερμπαϊτζάν και το Ιράν, αλλά και πολλαπλασιασμό των εισαγωγών υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG), με δεδομένες μάλιστα τις εξαιρετικά χαμηλές τιμές του καυσίμου εκείνη την περίοδο. Ο εκβιασμός όμως κατά της GAΖPROM, με στόχο προμήθεια φυσικού αερίου με δραστικά μειωμένο κόστος, περιπλέκει ακόμα περισσότερο την κατάσταση και βάλλει εναντίον των ρωσσικών συμφερόντων.
Τα προβλήματα και οι αντιπαραθέσεις με δεδομένα και τα φοβερά πλήγματα της πανδημίας, αλλά και τα ακόμα χειρότερα της χωρίς ιστορικό προηγούμενο χρηματοοικονομικής κρίσης, θα διατηρήσουν σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα τον όγκο των διμερών εμπορικών συναλλαγών σε επίπεδο χαμηλότερο των $100 δισεκατομμυρίων.
H Μάχη των Θεσμών
Σχεδόν επί μία δεκαετία η τουρκική δημοκρατία εξελίσσεται με εντεινόμενους ρυθμούς σε ένα ισλαμικό αυταρχικό καθεστώς προκαλώντας την ευαρέσκεια της Μόσχας και δημιουργώντας νέες ευκαιρίες και προκλήσεις για να πληγούν δυτικού τύπου θεσμοί. Η απογοήτευση της τουρκικής κοινής γνώμης μετά την αποτυχία της διαδικασίας για την πορεία ένταξης στην ΕΕ και η ανάδυση ευρασιατικών τάσεων στην Άγκυρα, ενισχύουν τους δεσμούς της με την Μόσχα, αν και μία μακροπρόθεσμη στιβαρή συμμαχία απαιτεί την αποχώρηση της Τουρκίας από το ΝΑΤΟ και την εγκατάλειψη των πρώην εταίρων της ή έστω σε πρώτο στάδιο την άρνηση κάθε μορφής υποστήριξης σε δυτικούς θεσμούς που στρέφονται κατά της Ρωσίας.
Πρόκειται πάντως για μία επικίνδυνη πορεία από την στιγμή που σε Ευρώπη και ΗΠΑ η Ρωσία προβάλλεται με την μορφή μίας ισχυρής δύναμης που απειλεί τους θεσμούς ασφάλειας και την αμυντική δομή της Ευρώπης. Η τουρκική ηγεσία εξακολουθεί πάντως να ανησυχεί και να αμφιβάλλει για τις προθέσεις της Μόσχας και ιδιαίτερα για την πανίσχυρη πολεμική της μηχανή που έχει αποδείξει και πρακτικά στην Μέση Ανατολή τις δυνατότητές της. Αυτή η ανησυχία εξωθεί κατά καιρούς την Άγκυρα να κλίνει προς την πλευρά των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ, όταν οι καταστάσεις εξελίσσονται επικίνδυνα και παρά το γεγονός ότι η αντίδραση που προσδοκά δεν την ικανοποιεί. Εάν η Τουρκία επανέλθει σε απόλυτη ευθυγράμμιση με την πολιτική του ΝΑΤΟ, με τους στρατηγικούς του σχεδιασμούς και τις επιχειρήσεις του – ειδικά στην περίμετρο της ρωσικής επικράτειας – η Μόσχα θα προβληματισθεί με την τουρκική στάση και μάλλον θα αντιδράσει δυναμικά.
Το Αυταρχικό Καθεστώς
Η προφανής έντονη τάση του καθεστώτος Ερντογάν προς την μετατροπή της τουρκικής δημοκρατίας σε ένα αυταρχικό καθεστώς κατά τα ισλαμικά πρότυπα, έχει προς το παρόν την αμέριστη υποστήριξη της Μόσχας, που και αυτή υιοθετεί αυταρχικές τάσεις διακυβέρνησης στο εσωτερικό της χώρας. Το Κρεμλίνο με κάθε ευκαιρία αποκρούει την οξύτατη κριτική και την οργή των δυτικών συμμάχων κατά της τουρκικής ηγεσίας, υποβαθμίζοντας έντεχνα και την εμπλοκή των ηγετών των δύο χωρών στην συγκεκριμένη και αρκετά παράδοξη σχέση.
Η ικανή και αναγκαία συνθήκη για να συντηρηθεί αυτός ο εναγκαλισμός, προϋποθέτει πως το καθεστώς Ερντογάν θα παραμείνει στην εξουσία, αλλά και πως ο Τούρκος πρόεδρος θα συνεχίσει να διατηρεί απόλυτες προτεραιότητες στις σχέσεις του με τον Ρώσσο ηγέτη, αποφεύγοντας κάθε πειρασμό επικίνδυνης ρητορικής εναντίον του, όταν αναδύονται διάφορες διπλωματικές κρίσεις, όπως λόγου χάρη της Λιβύης. Απαιτείται επίσης πλήρης σύμπλευση με τις ανησυχίες της Μόσχας για την ένταση της ισλαμικής ριζοσπαστικοποίησης στην νότια πλευρά του Καυκάσου και την ενίσχυση των αυτονομιστικών κινημάτων στην βόρεια πλευρά του.
Όμως, όπως πιστοποιείται και από το γεγονός της κατάρριψης του ρωσικού μαχητικού αεροσκάφους προ πενταετίας, η έφεση των δύο ηγετών στην εθνικιστική ρητορική, σε συνδυασμό με την απουσία ελέγχου της κρίσης τους για να κατασιγάσουν την οργή τους, υιοθετώντας την κοινή λογική και την ευθυκρισία, συνεπάγεται προβλήματα κλιμάκωσης για οποιαδήποτε κρίση μεταξύ των δύο πλευρών. Μία τέτοια εξέλιξη είναι ικανή να οδηγήσει σε μία ανεξέλεγκτη περιδίνηση, εάν ο κάθε ηγέτης παραμείνει πεπεισμένος ότι η πορεία προς την τελική σύγκρουση ενισχύει την θέση του στο εσωτερικό της χώρας του.
Σε αδρές γραμμές μία εξέλιξη αυτής της μορφής πρόκειται να βλάψει τα συμφέροντα της Ε.Ε. και των ΗΠΑ, που προσδοκούν ενίσχυση των δημοκρατικών θεσμών στην Τουρκία και αποτροπή των ρωσικών προσπαθειών να υπονομεύσουν τα δημοκρατικά καθεστώτα του δυτικού κόσμου. Επιπλέον οι ανανεωμένες εντάσεις με τους Αμερικανούς και τους Ευρωπαίους αναμένεται να οδηγήσουν σε νέες προστριβές, που θα επιδεινώσουν επικίνδυνα τις σχέσεις με την Τουρκία.
Η Ρευστή Συμμαχία στον Εύξεινο Πόντο
Οι πρόσφατες επενδύσεις της Ρωσίας στον στόλο του Ευξείνου Πόντου σε συνδυασμό με την εδαφική της επέκταση στην περιοχή με αφετηρία την προσάρτηση της Κριμαίας, έχουν ανατρέψει την ισορροπία δυνάμεων προς όφελός της. Λόγω του ότι η Τουρκία είναι περισσότερο από ποτέ ευάλωτη στις οικονομικές και στρατιωτικές πιέσεις της Μόσχας, αναγκάζεται να διατηρεί μία στρατηγική ισορροπιών μεταξύ του ΝΑΤΟ και των Ρώσσων. Η ανάγκη την οδηγεί στην διατήρηση των διμερών ασκήσεων με τον ρωσικό στόλο στον Εύξεινο Πόντο, όπως και σε τακτικές συνομιλίες των επιτελών της με τους Ρώσσους ομολόγους τους.
Πάντως η επιθυμία της Ρωσίας να έχει την απόλυτη ηγεμονία στην περιοχή του Ευξείνου Πόντου υποχρεώνει την Τουρκία να αναγνωρίσει και να αποδεχθεί τις ηγεμονικές και επεκτατικές βλέψεις της Μόσχας και από την άλλη πλευρά να συνεχίζει να διατηρεί όσον το δυνατόν περιορισμένη την παρουσία των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ στην περιοχή.
Πάντως μία στρατηγική προσέγγιση αυτού του τύπου ενέχει σοβαρές επιπλοκές για τις θαλάσσιες προσβάσεις των ΗΠΑ κατά τη διάρκεια κρίσεων, όπως στην περίπτωση της ρωσικής εισβολής στην Γεωργία το 2008. Όμως η μεγέθυνση της ρωσικής θαλάσσιας ισχύος στην περιοχή ίσως καταλήξει σε μία προσέγγιση με μηδενικό αποτέλεσμα, εξωθώντας την Άγκυρα σε νέες απαιτήσεις για την ενεργή παρουσία του ΝΑΤΟ στον Εύξεινο Πόντο.
Οι Φιλοδοξίες στην Μέση Ανατολή
Η αποφασιστική επέμβαση της Ρωσίας στην Συρία το 2015 γεννά μία νέα περίοδο στην διάρκεια της οποίας η Μόσχα εντείνει την παρουσία της στην περιοχή, αλλά παράλληλα επιχειρεί να διατηρήσει τις κατά το δυνατόν καλύτερες σχέσεις με τις κυβερνήσεις των χωρών της περιοχής. Για να αποφευχθεί η μετατροπή της Μέσης Ανατολής σε πεδίο ανταγωνισμού και σύγκρουσης η Άγκυρα υποχρεούται να αποδεχθεί τις δραστικά διαφορετικές προτεραιότητες της Μόσχας και να συναινέσει ακόμα και σε προσεγγίσεις που βάλλουν κατά των συμφερόντων της.
Μία στρατηγική αυτού του τύπου εμπεριέχει πολλές προκλήσεις με δεδομένη την ιστορική πορεία του κόμματος AKP, με κύριο χαρακτηριστικό την υποστήριξή του στο πολιτικό Ισλάμ και την ακραία αντίθεσή του σε κάθε προοπτική κουρδικής αυτονομίας.
Η τουρκική διασύνδεση με την βίαια ισλαμική δραστηριότητα στον Καύκασο ίσως αποδειχθεί ο μοχλός για μία αναγκαστική συμφωνία με την Ρωσία, με υποχρεωτική αποδοχή χαρακτηρισμού ως τρομοκρατικών, των οργανώσεων που καταδιώκει η Μόσχα. Η ήδη διαμορφωμένη θετική στάση της Ρωσίας για την υποστήριξη ενός αυτόνομου κουρδικού κράτους στα νότια τουρκικά σύνορα, μάλλον θα προκαλέσει σεισμό στις σχέσεις των δύο χωρών. Αν και η προσεκτική ρωσική τακτική στο θέμα της εισόδου τουρκικών δυνάμεων στις περιφέρειες του Afrin και του Idlib στην Συρία προδίδει πως το Κρεμλίνο αποδίδει προς το παρόν μεγαλύτερη προτεραιότητα τις σχέσεις του με την Άγκυρα, στον ορίζοντα διαφαίνονται επικίνδυνα σύννεφα.
Το χειρότερο προς το παρόν ανακύπτει με την πρόσφατη είσοδος του Πεκίνου στην Κεντρική Ασία μέσω της εικοσιπενταετούς του συμφωνίας με την Τεχεράνη και την αναβάθμιση του Ιράν σε στρατηγικό του εταίρο, που προκαλεί τριγμούς στις σχέσεις της Τουρκίας με την Ρωσία, τον στρατηγικό εταίρο της Κίνας. Μάλιστα η Μόσχα, ακολουθώντας ίσως υποδείξεις του Πεκίνου, με μία νέα κίνηση που υλοποιήθηκε ένα δεκαήμερο πριν από την επέμβαση των Ρώσων στον Καύκασο, κυριολεκτικά εκπαραθυρώνει την Τουρκία και από τον ενεργειακό τομέα του Ιράκ.
Το μεγάλο θύμα αυτής της υπόθεσης που εξελίσσεται εντελώς παρασκηνιακά δεν είναι άλλο από την κρατική Τουρκική Εταιρεία Πετρελαίων (Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı-TPAO), που μέχρι πρότινος ηγείται κοινοπραξίας για την ανάπτυξη και αξιοποίηση του τεραστίου κοιτάσματος φυσικού αερίου Mansuriya.
Το κοίτασμα εντοπίζεται σε μικρή απόσταση από τα σύνορα με το Ιράν και εκτιμάται πως τα αποθέματά του ανέρχονται σε 4,5-4,6 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια (Tcf) φυσικού αερίου με σχεδιασμό να αποδίδει σε ημερήσια βάση 320 εκατομμύρια κυβικά πόδια (Mmscf). Πρόκειται για μία πολύτιμη ενεργειακή πηγή και όταν οι τιμές του φυσικού αερίου ανακάμψουν σε φυσιολογικά επίπεδα και διαμορφωθούν στα επίπεδα του ισοδύναμου των $7 ανά βαρέλι, όπου 1 βαρέλι αργού (159 λίτρα) ισοδυναμεί με 5,85 MMBtu, δηλαδή 5,85 Mcf ή 5.850 κυβικούς πόδες φυσικού αερίου. Όμως η σπουδαιότητά του είναι κατά πολύ ανώτερη από τα προσδοκώμενα οικονομικά οφέλη για δύο σημαντικότατους λόγους.
Ο πρώτος αφορά το γεγονός ότι το Ιράκ επιθυμεί διακαώς να συνδυάσει τρία κοιτάσματα φυσικού αερίου σε έναν ενιαίο συμβόλαιο ανάπτυξης, δηλαδή της Mansuriya, της Akkas και της Siba. Οι τρείς περιοχές σχηματίζουν ένα σκαληνό τρίγωνο, με κορυφή την Mansuriya και τις άλλες δύο στην Siba στον νότο (σε μικρή απόσταση από τις λιμενικές εγκαταστάσεις στην Βασόρα) και δυτικά στην Akkas (σχεδόν στην μεθόριο με την Συρία).
Ο δεύτερος αποκαλύφθηκε τον Σεπτέμβριο του 2019 όταν το ιρακινό Υπουργείου Πετρελαίων υπέγραψε με τον ρωσικό όμιλο STROYTRANSGAZ ένα συμβόλαιο για την ανάπτυξη του εντελώς άγνωστου Block 17 σε μία περιοχή παρανομίας και παραβατικότητας στην επαρχία Anbar. Πρόκειται για μία ζώνη βυθισμένη στην βία και την αβεβαιότητα που την έχει αποφύγει ακόμα και ο ISIS. Όμως για τους Ρώσσους η περιοχή κείται στο μέσον αυτού που οι Αμερικανοί αποκαλούν σπονδυλική στήλη του άλλοτε Ισλαμικού Κράτους στην ζώνη όπου ο Ευφράτης ρέει δυτικά προς την Συρία, για να συνεχίσει αλλάζοντας κατεύθυνση προς τα ανατολικά, στον Περσικό Κόλπο.
Μάλιστα ο σαφής προσανατολισμός του Πεκίνου προς την δημιουργία μίας ασφαλούς εμπορικής και ενεργειακής αρτηρίας μέσω του αποκαλούμενου «κουρδικού διαδρόμου» που ελέγχεται πλέον από τους Ρώσσους και τους ενεργειακούς τους ομίλους, απειλεί με κατάρρευση των σχέσεων, κυρίως λόγω της περιθωριοποίησης της στρατηγικής σημασίας της Τουρκίας στην περιοχή. Αν και σε γενικές γραμμές οι σχέσεις με την Άγκυρα, αποτελούν ζωτικό στοιχείο της ευρύτερης στρατηγικής της Ρωσίας με στόχο την αύξηση της επιρροής της στην Μέση Ανατολή, απειλούν προκλητικά την κυριαρχία των ΗΠΑ στην περιοχή.
Άμεσοι και Μελλοντικοί Κίνδυνοι
Από τα πέντε ζωτικά σημεία των σχέσεων της Τουρκίας με την Ρωσία, τα δύο, δηλαδή ο Εύξεινος Πόντιος και η Μέση Ανατολής ενέχουν τους μεγαλύτερους κινδύνους και δυνητικά τα μεγαλύτερα εμπόδια για την απρόσκοπτη επιβίωση των δεσμών τους.. Η δημόσια έκκληση του Ερντογάν προς την δύση για άμεση και ισχυρή υποστήριξη στον Εύξεινο Πόντο, παρέχει αποχρώσες ενδείξεις για την τουρκική ανασφάλεια έναντι της ναυτικής ισχύος της Μόσχας και της επιθετικότητάς της και την σχεδόν ενστικτώδη και απεγνωσμένη στροφή του προς το ΝΑΤΟ, για να αντιμετωπίσει την απειλή.
Για τις ΗΠΑ οι θερμές αν και ταραχώδεις ή και επεισοδιακές σχέσεις της Άγκυρας με την Μόσχα προκαλούν σοβαρούς τριγμούς σε μία ιστορικά στενή συμμαχία και εγείρουν σοβαρά ερωτήματα για το μέλλον. Ένας πιστός σύμμαχος που προκρίνει την διεξαγωγή κοινών ασκήσεων με τους Ρώσσους, συντονίζει τις επιχειρήσεις του με την συνδρομή τους στην Συρία και παράλληλα προμηθεύεται εξοπλισμό και ειδικά πυραυλικά συστήματα από την Μόσχα, έναν δυνητικά αντίπαλο του ΝΑΤΟ, αναμφίβολα αποτελεί πρόβλημα.
Όμως τα αντικρουόμενα συμφέροντα και οι παροδικές εκρήξεις στις σχέσεις της Άγκυρας με την Μόσχα, απαιτούν μία διαφορετική προσέγγιση. Με δεδομένο ότι Τουρκία παραμένει μέλος του ΝΑΤΟ και αποδέχεται τις συλλογικές της υποχρεώσεις στα πλαίσια της συμμαχίας και μάλιστα σε κρίσιμες εποχές, ίσως υπάρξουν κάποιες ευκαιρίες. Σε μία νέα κρίση στις σχέσεις της με την Μόσχα, είτε στον Εύξεινο Πόντο, είτε στην Μέση Ανατολή, η Άγκυρα θα προσφύγει στους δυτικούς της συμμάχους αναζητώντας απεγνωσμένα την συνδρομή τους. Στο στάδιο αυτό τίθενται για την Ευρώπη και τις ΗΠΑ προκλήσεις πολιτικών επιλογών, με δραστικά μεγαλύτερο βάθος και εύρος σε σχέση με τις τρέχουσες.
